Lạm dụng cảm xúc là những hành vi không mang tính thể chất nhưng diễn ra lặp đi lặp lại, như thao túng, hạ nhục, cô lập, nhằm kiểm soát, làm tổn thương hoặc gieo rắc nỗi sợ trong mối quan hệ thân mật.
Không giống như một người yêu đôi khi nổi nóng hoặc quên chúc mừng bạn khi thành công, kẻ lạm dụng thường tạo nên một chuỗi hành vi có chủ ý, được tính toán để bào mòn lòng tự trọng và sự độc lập của bạn theo thời gian.
Nghiên cứu cho thấy nhiều nạn nhân không nhận ra những hành vi tinh vi này là lạm dụng, họ nhầm lẫn chúng với “tật xấu” hay “một ngày tồi tệ”. Nhưng khi tích tụ dần, chúng chẳng khác gì một cuộc chiến tâm lý, gieo mầm lo âu, sự nghi ngờ chính mình, và khiến bạn ngày càng xa cách bạn bè, người thân.
Lạm dụng cảm xúc thực sự vượt qua ranh giới của sự vô tâm thông thường, trở thành một kiểu phá hoại có chủ đích: không phải vì họ thiếu tinh tế, mà vì họ muốn bạn yếu đuối hơn để dễ bề kiểm soát.
Loại lạm dụng này thường ẩn mình giữa đời sống thường nhật: không vết bầm, không cãi vã kịch liệt, chỉ là những lời nói và hành động nhỏ giọt, khiến bạn dần nghi ngờ giá trị của bản thân.
Qua nhiều tuần, nhiều tháng, những tương tác tí hon ấy có thể tích tụ thành sự lo âu, tự hoài nghi, và cảm giác rằng mình không còn tin được vào cảm xúc, thậm chí vào chính lý trí của mình.
Nhận ra lạm dụng cảm xúc và phản ứng dứt khoát là điều cốt yếu để bảo vệ sức khỏe tinh thần. Dưới đây là năm kiểu thao túng thường gặp, và gợi ý cách đối mặt.
Image: Shutterstock: eldar nurkovic
Niềm Vui Câm Lặng
Hãy tưởng tượng bạn vừa được thăng chức và chia sẻ điều đó trong bữa tối. Mắt sáng lên, bạn háo hức nói: “Họ giao cho em vai trò chính trong dự án Anderson!” Người yêu ngẩng lên khỏi điện thoại, buông một câu “Ừ, hay đấy” rồi tiếp tục lướt màn hình. Bạn bỗng thấy trong lòng trống rỗng, như thể thành công ấy chưa từng xảy ra.
Nghiên cứu về sự công nhận trong xã hội cho thấy chỉ những phản ứng tích cực, chủ động mới thực sự củng cố niềm vui cá nhân. Trong khi đó, phản ứng thờ ơ hoặc chê bai sẽ vô hiệu hóa, thậm chí đảo ngược tác dụng của niềm vui đó.
Việc thường xuyên đáp lại thành công của người yêu bằng thái độ dửng dưng là dấu hiệu rõ ràng của sự thờ ơ cảm xúc trong mối quan hệ. Nó khiến đối phương cảm thấy bị lạnh nhạt về mặt tinh thần.
Một cách để phá vỡ im lặng ấy là lên tiếng một cách rõ ràng, ví dụ như: “Mình cùng nâng ly chúc mừng nhé?” và để ý xem mong muốn đó có được đáp lại không.
Lời Khen Pha Nọc Độc
Bạn vừa hoàn thành một cuộc chạy 5km. Người yêu nói: “Tốt lắm, với một người không có năng khiếu chạy như em.” Lời khen đến kèm với một cú tát ngầm. Bạn rời đi mà chỉ nhớ lời chê, quên mất thành tựu của mình.
Các nghiên cứu về nhận thức cho thấy những lời góp ý kiểu nước đôi như thế gây ra xung đột trong trí nhớ ngầm. Để giải quyết xung đột đó, não thường gạt bỏ phần tích cực, khiến lời chê bai trở nên nổi bật hơn. Dần dần, điều này gặm nhấm sự tự tin và hình ảnh bản thân bạn.
Nếu gặp kiểu góp ý trá hình này thường xuyên, bạn nên nói rõ: “Em thích nhận phản hồi thẳng thắn hơn là những lời úp mở khó hiểu.”
Giam Cầm Trong Xã Giao
Người yêu bạn than phiền rằng bạn bè đại học chỉ lợi dụng bạn để vui chơi. Bạn bắt đầu nhắn tin ít hơn, từ chối dần các lời mời gặp gỡ, cho đến khi thế giới của bạn chỉ còn xoay quanh người ấy.
Tâm lý học xã hội chỉ ra rằng khi bạn bị cách ly dần dần khỏi bạn bè hoặc các mối quan hệ bên ngoài – dù là bằng lời ám chỉ, sự cấm đoán, hay đe dọa trả đũa – bạn mất đi khả năng so sánh trải nghiệm của mình với tiêu chuẩn lành mạnh của các mối quan hệ khác.
Không còn điểm đối chiếu bên ngoài, bạn dễ tin vào những gì kẻ lạm dụng dựng lên và ít có khả năng tìm kiếm sự giúp đỡ. Việc cắt đứt các “kiểm chứng thực tế” ấy chỉ càng khiến bạn lệ thuộc hơn.
Cách khôi phục là kết nối lại với mạng lưới bạn bè, hẹn một buổi cà phê cố định, và cảm nhận xem liệu sự hỗ trợ từ bên ngoài có giúp bạn thoát khỏi sự kiểm soát không.
Câu Chuyện Bị Cướp Mất
Bạn đang kể về một ngày làm việc căng thẳng. Chưa dứt lời, người ấy ngắt ngang: “Vậy thì nhằm nhò gì, nghe chuyện của anh mới sốc này.” Câu chuyện của họ đè bẹp câu chuyện của bạn.
Nghiên cứu mối quan hệ cho thấy việc áp đảo cuộc trò chuyện trong mối quan hệ thân thiết khiến người còn lại cảm thấy không được lắng nghe. “Được lắng nghe” không chỉ là nói, mà còn là có người thật sự chú ý và tôn trọng cảm xúc của mình.
Khi ai đó luôn giành phần nói, ngắt lời, hay “làm lớn chuyện mình hơn”, họ đã tước đi tiếng nói của bạn. Việc này không chỉ là thiếu tế nhị, mà là xóa bỏ sự hiện diện và cảm xúc của bạn trong cuộc trò chuyện.
Cách ngăn chặn là nhẹ nhàng đưa câu chuyện trở lại: “Em muốn kể xong chuyện của mình – rồi tới lượt anh.” Nếu người ấy không thể chờ đến lượt, có lẽ bạn cần tìm một người khác biết trân trọng lắng nghe.
Gaslighting Đảo Ngược
Bạn nói với người yêu rằng những lời chê bai liên tục khiến bạn cảm thấy không được yêu thương. Họ cười tươi, đáp: “Em nói gì vậy? Mình là cặp đôi hạnh phúc nhất, ai cũng khen đấy.” Rồi họ chỉ vào mạng xã hội đầy hình ảnh vui vẻ, khăng khăng rằng bạn đang tưởng tượng vấn đề.
Đây là một dạng thao túng gọi là gaslighting đảo ngược. Gaslighting cổ điển là phủ nhận hay bóp méo sự thật: “Anh chưa bao giờ nói thế” hay “Em tưởng tượng thôi.” Mục tiêu là khiến bạn nghi ngờ trí nhớ, nhận thức, rồi cả lý trí của mình.
Gaslighting đảo ngược thì ngược lại: họ dựng lên một bức tranh tươi đẹp giả tạo, tô vẽ một thực tại không có vấn đề gì cả, để né tránh trách nhiệm và che đậy sự thật. Họ khẳng định rằng không có gì sai, không cần thay đổi, qua đó xóa bỏ những mối bận tâm rất thật của bạn.
Một số nhà nghiên cứu vẫn xếp kiểu thao túng này vào định nghĩa chung của gaslighting, vì bản chất của nó cũng là bóp méo thực tại.
Cách đối phó là ghi chép lại chi tiết – ai nói gì, khi nào, chuyện gì đã xảy ra. Khi người yêu phủ nhận, bạn có thể bình tĩnh viện dẫn lại những điều đã được ghi lại.
Ngay cả khi việc ghi chép không ngăn được sự thao túng, nó vẫn là một cách để bạn tự khẳng định lại thực tế của mình, rằng cảm nhận và ký ức của bạn là có thật.
Lạm dụng cảm xúc ẩn mình trong những vùng xám của đời sống – những hành động nhỏ, nhưng tích tụ đủ lâu có thể bào mòn sự tự tin và cảm giác an toàn của bạn. Nếu bạn nhận ra một trong những kiểu hành vi này trong mối quan hệ của mình, đừng ngần ngại tìm kiếm sự hỗ trợ từ chuyên gia: lòng tự trọng và sự an yên của bạn xứng đáng được bảo vệ.
Tác giả: Berit Brogaard D.M.Sci., Ph.D
Nguồn: 5 Subtle Tactics of Emotional Manipulation | Psychology Today
Theo tamlyhoctoipham.com