Chúng tôi đang lao vun vút trên con đường cao tốc hai làn, vượt qua tất cả những chiếc xe phía trước. Tôi quay sang hỏi vợ:
– Em yêu, sao em lái xe nhanh thế? Có chuyện gì gấp sao?
Cô ấy quay lại nhìn tôi với vẻ hoảng hốt, giọng run rẩy:
– Anh có gì đó không ổn… Chúng ta phải đến bệnh viện ngay!
– Được thôi… Nhưng tại sao phải đến bệnh viện?
– Anh không bình thường. Đây, anh đeo khẩu trang vào đi.
– Sao phải đeo khẩu trang?
– Vì đại dịch COVID-19.
– Mình đang đi đâu thế?
Vanessa đạp ga mạnh hơn.
Trước đó, khi cả hai vừa tan làm về nhà, chúng tôi đã trò chuyện như thường lệ. Tôi hỏi cô ấy về bữa tối, nhưng cô ấy lại nhìn tôi đầy ngạc nhiên: “Mình vừa mới bàn chuyện này mà?” Tôi không nhớ gì cả.
– Anh thấy không ổn.
Vanessa lập tức kiểm tra tôi bằng hàng loạt câu hỏi: “Ngày kỷ niệm cưới của mình là khi nào?”, “Sinh nhật con gái anh ngày nào?”, “Bây giờ là tháng mấy?”, “Sắp đến dịp lễ gì?” Tôi không trả lời được bất cứ câu nào. Tôi không nhớ đã lái xe về nhà, không nhớ đã lấy thư từ hòm, cũng không nhớ đã đứng lớp giảng dạy ở trường đại học. Cả ngày thứ Năm đã biến mất.
– Mình phải đưa anh đến bệnh viện ngay!
Tôi hoang mang nhưng vẫn ngoan ngoãn làm theo.
Tại bệnh viện, họ kiểm tra khả năng nhận thức của tôi – và tôi thất bại thảm hại (nhưng vẫn vui vẻ chấp nhận:
– Anh có biết bây giờ là tháng mấy không?
– Không có chút manh mối nào!
Chưa đầy 10 phút sau khi nhập viện, tôi đã nằm trong máy chụp CT để xem có phải bị đột quỵ không. Kết quả: Không. Quay lại phòng bệnh, tôi được kết nối với một bác sĩ thần kinh qua video. Vanessa là người trả lời hầu hết câu hỏi, bởi việc lấy bệnh sử từ một người đang bị mất trí nhớ rõ ràng là vô nghĩa.
– Không thể nào não tôi bị hỏng được – tôi buột miệng – Đó là phần tốt nhất của tôi mà!
Vanessa kể lại rằng tối hôm trước tôi đã than phiền về cơn đau đầu kéo dài suốt cả ngày. Nhưng tôi hoàn toàn không nhớ gì về cơn đau đó – cũng như không nhớ bất kỳ điều gì tôi đang kể lại ở đây. Tất cả đều là những mảnh ghép được xâu chuỗi sau này.
Các bác sĩ truyền cho tôi một hỗn hợp giảm đau đặc biệt dành cho chứng đau nửa đầu: thuốc giảm đau thông thường, magiê và Benadryl. Tôi lập tức chìm vào giấc ngủ.
Sáng hôm sau, tôi được chụp MRI não. Lại một kết quả âm tính: Không đột quỵ, không khối u, không tiền sử động kinh, không lạm dụng thuốc hay rượu – hoàn toàn không có gì bất thường. Tôi thường xuyên bị đau đầu, nhưng chưa từng bị chứng đau nửa đầu. Kết luận chẩn đoán: Chứng mất trí nhớ tạm thời (Transient Global Amnesia – TGA).
Không ai biết chính xác nguyên nhân gây ra TGA. Các yếu tố nguy cơ chỉ mang tính phỏng đoán, như giới tính, sự thay đổi nhiệt độ đột ngột, căng thẳng cảm xúc dữ dội. Hai nguy cơ lớn nhất là đau nửa đầu và tuổi trên 50. Nhưng rốt cuộc, chẳng ai thực sự hiểu chuyện gì đang xảy ra, thậm chí còn chưa có một giả thuyết rõ ràng nào về cơ chế của nó. Điểm sáng duy nhất: đây là hiện tượng hiếm gặp và rất khó tái diễn.
Mất đi ký ức giống như một khoảng trống đột ngột trong câu chuyện về bản thân.
Photo by Greg Rosenke/Unsplash
Trong tác phẩm "Khảo Luận Về Hiểu Biết Của Con Người" (1689), John Locke từng đặt câu hỏi: “Điều gì khiến tôi vẫn là chính mình – cùng một con người đã chứng kiến dòng sông Thames tràn bờ vào mùa đông năm ngoái?”
Câu trả lời của ông: ý thức liên tục.
Locke lập luận rằng ông biết mình là người vừa ngồi vào bàn làm việc, vì ông nhận thức rõ điều đó, ông nhớ mình đã làm vậy. Cũng chính vì lý do ấy, ông tin rằng mình là người đã nhìn thấy sông Thames tràn bờ. Ông nhớ đã chứng kiến trận lụt ấy vào một thời điểm cụ thể, từ một vị trí và góc nhìn cụ thể. Chính dòng ý thức tiếp nối đã kết nối Locke của hiện tại với Locke của quá khứ – khiến họ trở thành những phần nhỏ trong cùng một bản thể kéo dài theo thời gian.
Chúng ta đều quên đi nhiều điều – tên giáo viên lịch sử tội phạm lớp sáu hay bữa trưa cách đây một tháng đã bị dòng thời gian cuốn trôi. Nếu chỉ nhìn vào trí nhớ (như một số nhà phê bình của Locke từng làm), thì đó là một cách quá hạn hẹp để xác định sự kết nối giữa con người ta với chính mình trong quá khứ.
Sự liên kết ấy không chỉ dựa trên ký ức, mà còn đan cài trong vô số sợi dây vô hình khác: tính cách, sở thích, niềm tin, ký ức, đam mê, thói quen, khát khao, tham vọng… Những sợi dây này quấn vào nhau như những sợi trong một sợi dây thừng. Không có sợi nào kéo dài từ đầu này sang đầu kia, nhưng điều đó chẳng quan trọng. Các sợi nhỏ có thể ngắn ngủi, nhưng khi đan chặt vào nhau, chúng tạo nên một sợi dây bền vững. Và cũng như thế, dòng chảy tâm lý của mỗi người chính là sợi dây kết nối những phần quá khứ, hiện tại và tương lai, làm nên một tổng thể thống nhất.
Chứng mất trí nhớ tạm thời làm sờn rách sợi dây đó. Nhìn lại trải nghiệm của mình, tôi thấy như có một vết nứt – bộ não cố gắng nhưng không thể tiếp tục ghép nối dòng ý thức của tôi, giống như một ống kính máy ảnh bị mờ nhoè rồi dần lấy nét lại. Tôi có thể mường tượng ra hình ảnh mình trong bệnh viện, hoặc những việc tôi biết chắc hẳn mình đã làm trong ngày hôm đó, nhưng tất cả đều xa lạ, mờ nhạt, vô hồn.
Nhà nghiên cứu trí nhớ Elizabeth Loftus từng ví ký ức như một trang Wikipedia – ta có thể sửa đổi nó, nhưng người khác cũng có thể làm vậy. Tôi tin rằng những gì mình nhớ về sự kiện ấy thực chất không gì khác ngoài những chỉnh sửa của người khác; Vanessa kể lại những gì tôi đã nói và làm trong cơn mất trí nhớ, và trong tâm trí tôi, ký ức về cô ấy kể lại dần hoà lẫn với những hình dung của chính mình về ngày hôm đó. Tôi giống như Locke, nhưng không còn chút liên kết nào với dòng sông Thames tràn bờ của ngày thứ Năm ấy.
Khi mất đi một phần ký ức sâu sắc, sợi dây nối liền giữa quá khứ và hiện tại bị đứt đoạn đến mức ta buộc phải tự hỏi: liệu có còn một "cái tôi" thống nhất qua thời gian?
Nhạc sĩ Clive Wearing là một minh chứng đau lòng. Năm 1985, ông bị viêm não do virus herpes simplex, gây tổn thương não nghiêm trọng, phá hủy cả hai hồi hải mã – vùng chịu trách nhiệm lưu giữ ký ức – cùng một phần thuỳ trán trái. Hậu quả là ông không thể hình thành ký ức dài hạn mới, còn trí nhớ ngắn hạn thì chỉ tồn tại trong vài giây thoáng qua. Nếu vợ ông, Deborah, rời khỏi phòng chỉ trong chốc lát, khi trở lại, bà sẽ được chào đón như thể đã xa cách suốt hai mươi năm – với những giọt nước mắt và niềm vui đoàn tụ vỡ oà.
Từ góc nhìn của Wearing, ông liên tục mắc kẹt trong khoảng lưng chừng giữa giấc ngủ và sự tỉnh thức, cứ mỗi khoảnh khắc lại cảm giác mình vừa mới thực sự "tỉnh lại", trong khi quá khứ ngay lập tức tan biến như một giấc mơ bị xóa sạch. Khi được phỏng vấn, ông liên tục khẳng định rằng mình vừa mới có ý thức lần đầu tiên, rằng trước đó ông đã chìm trong bóng tối – không nhìn thấy, không nghe thấy, không nói được, không cảm nhận được gì.
Khi xem một đoạn phim cũ ghi lại cảnh chính mình chỉ huy dàn nhạc London Lassus Ensemble, Wearing lập tức tuyên bố:
– Người kia không phải tôi. Tôi không hề có chút ý thức nào về anh ta… không có sự liên kết nào cả.
Ngay cả những dòng chữ trong nhật ký do chính tay ông viết chỉ vài phút trước, ông cũng giận dữ gạch bỏ và khăng khăng:
– Đây là do ai đó khác viết. Không phải tôi!
Nhưng điều ám ảnh nhất chính là niềm tin mãnh liệt của Wearing rằng ông đã chết – và chỉ vừa mới, trong giây phút hiện tại, được kéo ra khỏi vực sâu của sự hư vô.
Sự Liên Tục Chỉ Là Một Ảo Ảnh?
Những cơn mất trí nhớ đột ngột khiến ta nhận ra sự mong manh của cái gọi là "bản ngã". Ta có thể nghĩ rằng chỉ những trường hợp cực đoan như thế mới đặt ra câu hỏi về danh tính con người. Nhưng thực ra, ai rồi cũng sẽ đi đến điểm cuối cùng của hành trình này – khi sợi dây cuộc đời dần bung ra từng sợi, chỉ khác nhau ở tốc độ mà thôi. Những biến đổi nhanh chóng và không thể đảo ngược của Wearing, hay sự lãng quên tạm thời của tôi, về bản chất cũng không khác gì sự thay đổi chậm rãi mà tất cả chúng ta đều trải qua theo thời gian.
Phật Thích Ca từng nói rằng không có một "cái tôi" thực sự, rằng cái tôi chỉ là một khái niệm tiện lợi để chỉ một tập hợp những yếu tố luôn thay đổi. Trong một bài kinh, Ngài ví con người như một cỗ xe – cỗ xe ấy được tạo nên từ nhiều bộ phận, mà từng bộ phận riêng lẻ còn có thực hơn cả chính bản thân cỗ xe. Danh xưng "cỗ xe" chỉ là một quy ước, một cách để ta gọi tên sự kết hợp của những thành phần đó mà thôi.
Triết gia David Hume cũng từng khẳng định:
– Tôi không là gì khác ngoài một bó sợi, một tập hợp của những cảm nhận luôn thay đổi, nối tiếp nhau với tốc độ không thể hình dung, trong một dòng chảy bất tận.
Ông ví tâm trí con người như một sân khấu, nơi những suy nghĩ, ký ức, cảm xúc lần lượt xuất hiện, lướt qua, hòa trộn vào nhau rồi biến mất. Theo Hume, ý niệm về một bản sắc kéo dài theo thời gian chỉ là một sản phẩm của trí tưởng tượng – chúng ta tin vào nó chỉ vì thói quen, chứ không có một cơ sở triết học nào thực sự vững chắc để chứng minh.
Vậy thì, cái tôi của ngày hôm qua và cái tôi của hôm nay – có thực sự là cùng một người? Hay chỉ là một chuỗi những ký ức, niềm tin, cảm xúc đang xoay vần và tạm thời được ghép nối lại bằng sợi dây thừng mang tên thời gian?
Nếu Hume và Đức Phật đúng, thì một cơn mất trí nhớ đột ngột chẳng khác nào cú sốc giác ngộ Thiền, vén màn chân lý về vô ngã – rằng không có một cái tôi cố định nào thực sự tồn tại.
Chúng ta giống như những ban nhạc, câu lạc bộ, đội quân hay nhóm hội – tại bất cứ thời điểm nào, có một tập hợp những suy nghĩ, ý tưởng, cảm nhận tạo nên con người bạn. Nhưng sự kết nối giữa những phiên bản "bạn" trong quá khứ và "bạn" của tương lai cũng chỉ là những mối liên kết tâm lý và nhân quả, chứ không phải một cái tôi bất biến xuyên thời gian. Nó chẳng khác nào một ban nhạc rock đã thay đổi toàn bộ thành viên theo năm tháng – liệu đó có còn là cùng một ban nhạc?
Mick Jones là thành viên duy nhất còn lại từ đội hình ban đầu của Foreigner. Vậy nhóm nhạc hiện tại có còn là Foreigner không? Nếu 20 năm nữa, cái tên ấy gắn với một ban nhạc toàn nữ chơi nhạc điện tử sôi động, thì nó có còn là Foreigner không? Dù ta có nắm rõ từng chi tiết về các thành viên, về lịch sử nhạc rock, thì vẫn chẳng thể đưa ra một câu trả lời khách quan, dứt khoát. Như Hume từng nói, đó chỉ là một cuộc tranh luận về ngôn từ. Có lẽ, cảm giác về "cái tôi" cũng chỉ là một câu chuyện tiện lợi mà bộ não dệt nên, che lấp đi những khoảng trống của mất mát, đổi thay và biến động.
Bình thường, tôi có trí nhớ khá tốt – không chỉ với các triết gia thế kỷ 18, mà cả những sự kiện, ngày tháng, đủ để không bị lép vế trong các buổi đố vui ở quán rượu. Người ta hay nói các giáo sư thường lơ đễnh, chìm đắm trong thế giới riêng của mình. Nhưng thực ra, đó chỉ là vì chúng tôi có cái nhìn như đường hầm: khi tập trung vào điều gì đó, mọi thứ khác dường như biến mất khỏi tầm mắt.
Giữa cơn mất trí nhớ, "đường hầm" ấy trở nên tuyệt đối: quá khứ và tương lai hoàn toàn không còn là những khái niệm có thực. Tôi không nghĩ về danh tính của mình hay về việc liệu tôi có còn là sự tiếp nối của bản thân trong quá khứ hay không, vì đơn giản là không còn một quá khứ nào để nghĩ về. Tôi tồn tại theo từng khoảnh khắc, trần trụi trong hiện tại, và tất cả những công cụ triết học quen thuộc dường như chẳng còn gì để nắm bắt hay mổ xẻ.
Trải nghiệm của tôi với chứng mất trí nhớ tạm thời kéo dài khoảng sáu giờ, và quá trình phục hồi diễn ra từ từ. Như Marcel Proust từng viết, ký ức quay trở lại "như một sợi dây thừng được thả xuống từ thiên đường, kéo tôi ra khỏi vực sâu của sự không tồn tại." Chỉ khi nhìn lại, tôi mới có thể sắp xếp lại những mảnh vỡ của trải nghiệm ấy và tự hỏi nó thực sự có ý nghĩa gì. Giờ đây, tôi có cảm giác như mình đã thoáng bước qua cánh gà, lén nhìn thấy những đạo cụ, ròng rọc, bánh răng phía sau sân khấu, rồi lại bị đẩy ra phía trước, tiếp tục xem vở diễn của chính mình.
Những người thực hành chánh niệm luôn khuyến khích ta sống trọn vẹn trong hiện tại, không vướng bận quá khứ, không lo lắng tương lai. Nếu vậy, tôi có thể giới thiệu với họ một phương pháp hiệu quả: chứng mất trí nhớ. Đó là một cách hoàn hảo để sống bên ngoài dòng chảy thời gian.
Nhưng, đó không phải là một trạng thái để mãi mãi trú ngụ. Dù muốn hay không, câu chuyện của mỗi người vẫn là một câu chuyện được dệt bằng thời gian. Và tôi thấy mừng vì mình đã trở lại, tiếp tục hành trình của nó.
Nguồn: Sudden amnesia showed me the self is a convenient fiction | Psyche.co
Theo tamlyhoctoipham.com