Mỗi ngày, chúng ta đưa ra vô số đánh giá. Ly cà phê bạn đang uống có đủ ngon để mua lại lần nữa không? Có nên đến phòng gym hôm nay? Có nên lên tiếng trong buổi họp hay cứ im lặng? Những câu hỏi tưởng chừng đơn giản ấy lại chịu ảnh hưởng rất lớn từ cảm nhận của bạn – bạn thấy điều đó tích cực hay tiêu cực. Dù là với một vật như ly cà phê, hay một hành động như việc cất tiếng nói, những đánh giá đó âm thầm dẫn dắt hành vi của bạn, đôi khi bạn chẳng hề hay biết. Tuy nhiên, không phải mọi đánh giá đều giống nhau. Và chính cách bạn suy nghĩ về điều gì là “tốt” hay “xấu” – bạn hiểu thế nào là “tốt” hay “xấu” tại thời điểm đó – có thể dẫn bạn đến những kết luận hoàn toàn khác biệt.
Nếu bạn đánh giá một điều gì đó dựa trên phương diện đạo đức — tức là nhìn nó qua lăng kính đúng sai, dựa trên các chuẩn mực và giá trị xã hội — thì phán xét của bạn thường sẽ chất chứa nhiều cảm xúc hơn, và dễ trở nên cực đoan hơn. Những quan tâm mang tính đạo đức có thể khiến con người ta gắn bó mạnh mẽ hơn với nhận định của mình, đồng thời khó cảm thông hay chấp nhận người có quan điểm khác biệt. Trái ngược với cách đánh giá ấy là lối nhìn thực dụng: cân nhắc giữa cái lợi và cái hại trong thực tế. Ví dụ, nếu xét theo góc độ thực dụng, việc đi chung xe có thể được xem là điều tốt vì nó giúp tiết kiệm chi phí và giảm hao mòn cho xe của bạn. Cuối cùng, cách đánh giá theo cảm xúc hướng đến khoái cảm hay nỗi đau – tức là chú trọng vào cảm giác của bạn ở thời điểm hiện tại. Một chiếc bánh quy chocolate chip có thể được xem là “tốt” theo nghĩa này, đơn giản vì vị ngon ngọt của nó mang lại niềm vui, bất kể những yếu tố khác ra sao.
Việc bạn dựa vào lăng kính thực dụng, cảm xúc hay đạo đức để đánh giá một sự vật hay hành động phụ thuộc vào nhiều yếu tố — từ mục tiêu bạn đang hướng tới cho đến bối cảnh xã hội xung quanh. Cách bạn nhìn nhận một vấn đề có thể thay đổi tùy theo cảm xúc tại thời điểm đó, hoặc tùy vào việc bạn đang ở một mình hay đi cùng ai đó. Và chính sự thay đổi ấy có thể làm thay đổi tận gốc cách bạn đánh giá một điều là “tốt” hay “không tốt”.
Chúng tôi gần đây cũng đã đối diện với một tình huống như thế khi hẹn nhau đi uống cà phê để bàn về công việc nghiên cứu. Quyết định chọn quán nào mua cà phê tưởng chừng đơn giản, nhưng lại có thể dựa trên nhiều góc nhìn khác nhau: Thực dụng — quán nào bán rẻ nhất? Cảm xúc — ở đâu có ly cà phê ngon nhất? Hay đạo đức — quán nào đối xử tử tế với nhân viên của họ? Thực tế là, địa điểm chúng tôi chọn để mua một ly latte lại hoàn toàn thay đổi, tùy thuộc vào lối đánh giá mà chúng tôi đang sử dụng. Quán rẻ nhất là một tiệm nhỏ nằm lọt thỏm nơi góc phố phía bắc văn phòng. Ly cà phê ngon nhất lại ở một quán nằm về phía tây, băng qua công viên một đoạn ngắn. Còn quán có đạo đức kinh doanh rõ ràng nhất thì nằm ngay phía nam, chỉ cách khoa Tâm lý học một dãy nhà. Và thế đấy, chỉ riêng chuyện đi mua cà phê thôi mà cũng đủ để thấy: chúng ta có thể nhìn một việc theo nhiều cách, và mỗi cách lại dẫn đến một con đường khác nhau.
Photo by Constantine Manos/Magnum
Quyết định sẽ ghé quán nào với chúng tôi không hẳn phụ thuộc vào vị cà phê ngon dở ra sao, mà quan trọng hơn là cách chúng tôi tiếp cận việc ra quyết định đó ngay từ đầu. Với tư cách là những nhà thần kinh học, chúng tôi tự hỏi: liệu bộ não xử lý những lựa chọn tưởng chừng đơn giản như thế này theo cách nào?
Chúng tôi cùng các cộng sự đã quyết định thực hiện một nghiên cứu để tìm hiểu xem não bộ tiếp nhận và xử lý các kiểu đánh giá khác nhau — đạo đức, thực dụng và khoái cảm — như thế nào. Liệu tất cả những đánh giá đó có bắt nguồn từ một hệ thống đánh giá chung, chỉ thay đổi tùy theo mục tiêu của ta là gì? Hay mỗi loại đánh giá lại thuộc về một hệ thống riêng biệt, vận hành ở các vùng não khác nhau? Rất có thể việc đánh giá đạo đức vốn dĩ đã khác biệt hoàn toàn so với đánh giá thực dụng. Khi quan sát những câu hỏi này ở cấp độ não bộ, chúng tôi có thể “nhìn dưới lớp vỏ” hành vi để khám phá các cơ chế nền tảng mà đôi khi ta không thể nhận ra chỉ bằng quan sát bên ngoài. Chính bằng cách đó, các bằng chứng từ thần kinh học có thể giúp ta tiến gần hơn đến bản chất thực sự của những quá trình đánh giá này — và biết đâu, nó còn có thể hé lộ cho ta lý do vì sao con người lại đưa ra những quyết định như họ vẫn làm.
Chúng tôi đã mời những người tham gia từ Đại học New York đến và tự mình đưa ra các đánh giá trong lúc nằm bên trong một máy chụp cộng hưởng từ, nơi chúng tôi ghi lại hoạt động não bộ của họ. Họ được yêu cầu đánh giá 84 hành động khác nhau – như nói dối với bạn, đi bầu cử, hay tái chế rác – bằng cách cho điểm mức độ “tốt” hay “xấu” của từng hành động trên một thang đo. Điều đặc biệt là, chúng tôi đề nghị mỗi người thay đổi cách nhìn nhận đối với cùng một hành động, tùy theo ba góc độ khác nhau: đạo đức, thực dụng và cảm tính. Như vậy, mỗi hành động được đánh giá ba lần – mỗi lần theo một lăng kính riêng biệt. Sau đó, chúng tôi so sánh xem não bộ phản ứng ra sao trước cùng một hành động, khi người ta nhìn nhận nó từ góc độ đạo đức, thực tế hay cảm xúc.
Những phán xét đạo đức thường khuấy động cảm xúc mạnh mẽ hơn, và không ít lần chính chúng trở thành động lực thúc đẩy hành vi một cách sâu sắc hơn so với những kiểu đánh giá khác.
Khi một hành động được đặt trong khuôn khổ đạo đức, nó thường khơi dậy những phán xét mạnh mẽ và rõ rệt nhất. Chẳng hạn, khi được yêu cầu đánh giá việc tiêm phòng cúm dưới góc độ đạo đức, những người tham gia đã đưa ra những nhận định cực đoan hơn hẳn – dù là theo hướng tích cực hay tiêu cực – so với khi họ nhìn nhận hành động đó theo lối thực dụng hay cảm tính. Điều này hoàn toàn phù hợp với những nghiên cứu trước đây của chúng tôi, cho thấy rằng các phán xét đạo đức có xu hướng khuếch đại cảm xúc, và đồng thời cũng phù hợp với nhiều công trình khác khẳng định rằng, chính đạo đức thường là nguồn lực mạnh mẽ nhất thúc đẩy hành vi con người – vượt lên trên những đánh giá dựa trên lợi ích hay cảm xúc nhất thời.
Nghiên cứu của chúng tôi cũng hé lộ rằng, những cách đánh giá khác nhau này thực chất đều dựa trên những hệ thống thần kinh có phần giao thoa với nhau. Bộ não vận hành như một cỗ máy đánh giá đa chiều: nó vừa sử dụng những vùng não chung cho mọi loại đánh giá, vừa kích hoạt những khu vực chuyên biệt tùy theo từng kiểu nhận định cụ thể.
Một trong những vùng não được sử dụng chung là hạch hạnh nhân – nơi giữ vai trò quan trọng trong việc xử lý cảm xúc. Dù bạn đang đưa ra một đánh giá đạo đức, thực dụng hay mang tính hưởng thụ, hạch hạnh nhân dường như luôn là "chiếc chuông báo động", báo hiệu rằng quyết định ấy mang một ý nghĩa nhất định. Vùng vỏ đảo – một vùng não khác cũng thường xuyên được huy động – giúp kết nối cảm nhận cơ thể với những trải nghiệm cảm xúc. Nó góp phần định hình cách ta cảm nhận điều gì đó là tốt hay xấu, đáng yêu hay đáng ghét. Cuối cùng, hồi hải mã cũng tham gia vào cả ba loại đánh giá. Đây là nơi lưu giữ ký ức, giúp bộ não dự đoán điều gì có thể xảy ra nếu ta lựa chọn hành động này hay hành động kia, dựa trên những trải nghiệm trong quá khứ. Tất cả những điều đó cho thấy: trong mỗi quyết định tưởng chừng rất riêng tư, rất cảm tính, đều là kết quả của một sự phối hợp kỳ diệu giữa nhiều phần của bộ não – nơi cảm xúc, ký ức và lý trí cùng hòa nhịp để dẫn lối ta đi.
Những phát hiện này đặt ra một dấu hỏi lớn cho quan niệm cho rằng ba kiểu đánh giá – đạo đức, thực dụng và hưởng thụ – là hoàn toàn tách biệt nhau. Thay vào đó, dường như tất cả đều được nuôi dưỡng từ những dòng chảy cảm xúc và trải nghiệm chung, dù cho chúng thuộc về những lĩnh vực tưởng chừng rất khác biệt – như đạo đức với vẻ trừu tượng và nguyên tắc, hay tính thực dụng vốn được xem là khách quan, lý trí.
Tuy nhiên, mỗi phương thức đánh giá lại kích hoạt những vùng khác nhau trong não bộ. Các đánh giá đạo đức, so với các đánh giá thực dụng, tạo ra sự kích hoạt mạnh mẽ hơn ở những khu vực não bộ cao cấp như vỏ não trước trán và vỏ não cingulate. Khi bạn đưa ra một quyết định, vỏ não trước trán giúp bạn xem xét những khía cạnh trong tình huống có giá trị cảm xúc – như việc liệu bạn có kỳ vọng người khác sẽ nhìn nhận bạn một cách tích cực hơn khi bạn chọn mua cà phê có nguồn gốc đạo đức hay không. Sau đó, vỏ não cingulate sẽ thu thập thông tin này, kết hợp với những trải nghiệm cảm xúc trong quá khứ từ vùng hải mã, và chuyển hóa chúng thành một kế hoạch hành động. Đến lúc này, bạn có thể quyết định chi thêm một chút để mua một cốc cà phê bền vững hơn.
So với những đánh giá theo hướng hưởng thụ, các đánh giá đạo đức kích hoạt mạnh mẽ một vùng não gọi là giao điểm thái dương - đỉnh. Khi bạn nhìn thấy một bàn tay đang cầm cốc cà phê, khu vực này giúp bạn phân biệt liệu đó là tay của bạn hay của người khác. Tương tự, khi bạn cảm nhận một cảm xúc, vùng này giúp bạn nhận biết đó là cảm xúc của mình hay không. Giao điểm thái dương - đỉnh có vai trò quan trọng trong việc vượt qua cái nhìn tự kỷ và nhận ra nhu cầu cũng như ý định của người khác. Đây chính là điều cần thiết khi bạn phải suy nghĩ vượt ra ngoài những mong muốn tức thời của bản thân và biết hỗ trợ người khác. Do đó, các mạch não hỗ trợ các đánh giá đạo đức mang thông tin về nhu cầu của người khác, trong khi các đánh giá hưởng thụ có xu hướng tập trung vào bản thân hơn, bởi chúng chỉ chú trọng vào việc tối đa hóa niềm vui cá nhân và giảm thiểu đau đớn của chính mình.
Tóm lại, các đánh giá đạo đức, thực dụng và hưởng thụ đều phụ thuộc vào những khu vực trong não, nơi xử lý cảm giác tích cực hay tiêu cực của bạn về một điều gì đó dựa trên những trải nghiệm trước đây. Điều này gợi ý rằng, ở cốt lõi, tất cả những đánh giá này có thể được xây dựng trên một hệ thống cảm xúc chung, một loại "tiền tệ" cảm xúc dùng để thể hiện giá trị, được hình thành từ trí nhớ và cảm xúc. Hơn thế nữa, các đánh giá đạo đức còn kích hoạt những yếu tố xã hội liên quan đến nhu cầu của người khác và cách mà người khác có thể nhìn nhận bạn.
Có vẻ như, đánh giá đạo đức không phải là một quá trình hay một mô-đun hoàn toàn tách biệt trong bộ não, mà thực chất là một biến thể của hệ thống đánh giá cơ bản chung, tập trung vào những tác động xã hội của một hành động. Những phát hiện này ủng hộ một quan điểm kết hợp về đánh giá, như một cây cầu nối giữa các mô hình tâm lý học nhấn mạnh đánh giá chung và những mô hình bao gồm các hệ thống hay mô-đun chuyên biệt. Điều này rất quan trọng bởi vì lâu nay, các lĩnh vực tâm lý học và khoa học thần kinh đã tranh cãi về việc liệu tâm trí con người có phải là một hệ thống mô-đun hay một hệ thống tổng quát. Ví dụ, các nhà tâm lý học đã phân vân liệu đạo đức có phải là “đặc biệt” hay không. Dữ liệu của chúng tôi cho thấy cả hai quan điểm trong cuộc tranh luận này đều có cơ sở. Hơn nữa, việc kích hoạt hay vô hiệu hóa các thành phần khác nhau khi chuyển từ một góc nhìn đạo đức sang một góc nhìn thực dụng hay hưởng thụ, phụ thuộc vào mục tiêu và hoàn cảnh mà bạn đang đối mặt.
Hiểu rõ hơn về cách con người đánh giá điều tốt và điều xấu có thể ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống hàng ngày. Hãy tưởng tượng bạn đang phân vân liệu có nên gọi điện cho một người bạn đang ốm hay không. Nếu nghĩ theo lối hưởng thụ, bạn có thể tưởng tượng rằng mình sẽ cảm thấy vui vẻ khi trò chuyện với bạn (hoặc ngược lại, bạn có thể ngại một cuộc trò chuyện đầy cảm xúc nặng nề). Nếu xét theo khía cạnh thực dụng, bạn có thể tự hỏi liệu mình có thời gian rảnh để gọi điện hay không. Tuy nhiên, nếu suy nghĩ từ góc độ đạo đức, bạn có thể cảm thấy một sự ràng buộc, bởi việc liên lạc với một người bạn đang cần sự giúp đỡ là điều đúng đắn. Mỗi cách đánh giá mang đến một góc nhìn khác nhau và có thể dẫn đến những lựa chọn hoàn toàn khác biệt. Biết rằng mỗi chế độ đánh giá này liên quan đến những khu vực khác nhau trong bộ não, bạn có thể quyết định chủ động thay đổi cách nhìn nhận – hoặc cố ý cân bằng các góc nhìn khác nhau – để phù hợp hơn với những mục tiêu và giá trị quan trọng nhất của mình.
Bạn cũng có thể tưởng tượng ra những sự khác biệt này quan trọng như thế nào trong bối cảnh nhóm hoặc công việc. Giả sử bạn đang tham gia một cuộc họp và phải quyết định liệu có nên lên tiếng về một vấn đề mà bạn không đồng tình. Nếu suy nghĩ thực dụng, bạn có thể cân nhắc giữa lợi ích nghề nghiệp tiềm năng và rủi ro bị chỉ trích. Nếu nhìn từ góc độ hưởng thụ, bạn có thể lo lắng về sự khó chịu khi phải đối mặt với tranh cãi. Còn nếu nghĩ theo lối đạo đức, bạn có thể cảm thấy có trách nhiệm phải nêu lên vấn đề vì nó trái ngược với những giá trị của bạn. Việc nhận thức được những chế độ đánh giá khác nhau này có thể giúp bạn nhận ra khi nào một chế độ đang chiếm ưu thế, hay khi nào bạn đang bị thao túng để suy nghĩ qua một lăng kính nhất định, dù đó chưa chắc đã là cách nhìn phù hợp nhất.
Nhà triết học Kwame Anthony Appiah viết trong cuốn Thí nghiệm về Đạo đức (2008) rằng “hành động định hình – tức là hành động mô tả một tình huống và từ đó xác định rằng có một quyết định cần phải đưa ra – chính là một nhiệm vụ đạo đức.” Khi chúng ta không ngừng đưa ra những đánh giá trong cuộc sống hàng ngày, trách nhiệm là ở chính chúng ta, phải suy nghĩ thật cẩn thận về cách thức chúng ta định hình những đánh giá đó.
Tác giả:
Clara Pretus là một nhà thần kinh học và giáo sư tâm lý tại Đại học Tự trị Barcelona, Tây Ban Nha. Bà nghiên cứu về cách não bộ vận hành trong quá trình ra quyết định xã hội và đạo đức, đặc biệt liên quan đến chủ nghĩa cực đoan và thông tin sai lệch.
Jay Van Bavel là giáo sư tâm lý học và thần kinh học tại Đại học New York và Trường Kinh tế Na Uy. Ông tập trung nghiên cứu vai trò của bản sắc xã hội và đạo đức trong quá trình phán đoán và ra quyết định.
Nguồn: Psyche.co
Theo tamlyhoctoipham.com