NHỮNG ĐIỂM CHÍNH
- Một số yếu tố trong khí chất, như sự nhút nhát, có thể được nhận diện từ khi trẻ còn là sơ sinh, cho thấy phần lớn đây là đặc điểm bẩm sinh.
- Tuy nhiên, khí chất có nền tảng sinh học không có nghĩa là nó không thể thay đổi.
- Cha mẹ có thể giúp trẻ nhút nhát phát triển tốt không phải bằng cách ép trẻ phải hướng ngoại, mà bằng cách đồng hành cùng con vượt qua cảm giác lo âu.
Tôi từng là một đứa trẻ nhút nhát khi lớn lên. Tôi gặp khó khăn trong việc kết bạn mới và luôn cần chút thời gian để làm quen với những nơi chốn lạ lẫm. Dù theo thời gian tôi đã học cách thích nghi với tính cách rụt rè ấy, nhưng đến nay, tôi vẫn thỉnh thoảng cảm thấy lo lắng khi phải gặp gỡ người lạ hay tham gia những sự kiện đông người như các hội thảo học thuật, nơi mà việc trò chuyện và làm quen là điều gần như bắt buộc.
Con trai tôi, nay ba tuổi, thì hoàn toàn ngược lại. Bé hướng ngoại, thích kết bạn, và dường như ở bất cứ đâu, công viên hay nhà hàng, bé đều dễ dàng kết thân với những người xung quanh. Điều đầu tiên con làm khi vừa ngồi vào bàn ăn là quan sát mọi người quanh đó, rồi tươi cười chào hỏi từng người một cách thân thiện.
Vậy điều gì khiến một người trở nên nhút nhát hay hướng ngoại? Sự nhút nhát là điều có sẵn từ lúc mới sinh, hay là kết quả của những trải nghiệm trong đời sống xã hội?
Lịch sử nghiên cứu lâu dài cho thấy, khí chất – tức phong cách phản ứng cảm xúc đặc trưng của một người trước môi trường, có thể được nhận ra ở trẻ sơ sinh từ khi mới bốn tháng tuổi. Các nhà nghiên cứu đo lường điều này bằng cách cho trẻ chơi với những món đồ chơi đơn giản, như một chiếc vòng quay treo lủng lẳng những con thú nhỏ, và quan sát phản ứng của trẻ. Thật đáng kinh ngạc, bài kiểm tra đơn giản ở giai đoạn bốn tháng tuổi này lại có thể dự đoán khá chính xác: những đứa trẻ phản ứng quá mức hoặc lo âu trước món đồ chơi đó thường sẽ trở nên nhút nhát khi lớn lên (Kagan, 1997).
Image: Paul Vasarhelyi/Shutterstock.
Những bé này có sự nhạy cảm đặc biệt với mọi thay đổi trong môi trường xung quanh, và có thể dễ dàng bị kích thích hoặc quấy khóc bởi cả những điều tưởng chừng nhỏ nhặt như tiếng chuông cửa hay việc thay tã. Ngược lại, những bé tỏ ra thích thú hoặc không có phản ứng gì nhiều lại thường phát triển thành những đứa trẻ rất hướng ngoại trong giai đoạn mẫu giáo.
Điều kỳ diệu là mối liên hệ này còn kéo dài vượt qua tuổi thơ, bởi phản ứng của trẻ với món đồ chơi vào lúc bốn tháng có thể dự đoán cả mức độ nhút nhát hay hòa đồng của trẻ cho tới tuổi thiếu niên (Kagan, Snidman, Kahn, Towsley, Steinberg, và Fox, 2007). Sự khác biệt giữa những trẻ mẫu giáo nhút nhát và những trẻ hướng ngoại còn có thể được nhìn thấy rõ trong cấu trúc sinh học và hoạt động não bộ (Barker, Reeb-Sutherland, và Fox, 2014; Fox và cộng sự, 1995), cho thấy sự nhút nhát có nền tảng sinh học mạnh mẽ và có thể là một phần tính cách được định hình từ rất sớm.
Nhưng điều đó có đồng nghĩa với việc môi trường không đóng vai trò gì trong việc hình thành tính cách nhút nhát? Và liệu sự nhút nhát có phải là điều đáng lo?
Dù khí chất có nguồn gốc sinh học, nhưng không đồng nghĩa với việc nó là điều bất biến. Khí chất của một đứa trẻ có thể thay đổi theo thời gian, và những phản ứng tiêu cực ban đầu của trẻ với người lạ, đồ vật mới hay hoàn cảnh lạ có thể dần dịu lại. Thêm vào đó, sự nhút nhát vốn không phải là điều gì sai trái. Nhiều trẻ nhỏ có khí chất thuộc dạng "ấm dần", tức là cần một khoảng thời gian để thích nghi với môi trường xung quanh trước khi hòa nhập vào niềm vui chung (Thomas, Chess, và Birch, 1970).
Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng có một nhóm nhỏ khoảng 10 đến 15% trẻ sơ sinh, có mức độ nhạy cảm cao một cách đặc biệt. Đây là những trẻ có nguy cơ cao nhất phát triển thành người nhút nhát, và khoảng 40% trong số đó có thể sẽ gặp vấn đề lo âu xã hội khi lớn lên (Fox và Helfinstein, 2013).
Vì vậy, nếu bạn có một đứa trẻ nhạy cảm đến mức không thể làm quen kể cả với những người hay nơi chốn quen thuộc sau một thời gian, thì vẫn có những phương pháp hỗ trợ giúp trẻ không bị phát triển thành rối loạn lo âu xã hội. Hơn thế nữa, một phong cách nuôi dạy đầy thấu cảm và nâng đỡ từ cha mẹ sẽ mang lại rất nhiều lợi ích.
Ví dụ, các nghiên cứu cho thấy nguy cơ nhút nhát ở trẻ sẽ giảm đáng kể nếu người mẹ thể hiện sự nhạy cảm và phản ứng đúng mực với nhu cầu của con. Ngay cả với những bé dễ bị kích động khi phải đối mặt với tình huống mới hoặc khó khăn, thì nếu được cha mẹ đáp ứng phù hợp, trẻ sẽ được "chắn sóng" và có thể tránh được sự nhút nhát hoặc lo âu xã hội sau này (Panela, Henderson, Hane, Ghera, và Fox, 2012).
Tương tự, cách cha mẹ nuôi dạy cũng ảnh hưởng đến việc những đứa trẻ nhút nhát hay hướng ngoại hình thành cảm thức về đạo đức hay lương tâm trong quá trình trưởng thành. Những trẻ nhút nhát hoặc hay lo lắng thường dễ buồn bã khi bị trách mắng vì vi phạm nội quy. Vì vậy, các em chỉ cần những hình thức kỷ luật nhẹ nhàng là đủ, bởi các em dễ cảm thấy có lỗi với hành vi sai trái của mình. Trong khi đó, những trẻ hướng ngoại hoặc dạn dĩ hơn lại không dễ bị tác động bởi các hình thức kỷ luật nhẹ nhàng, và đôi khi cần có sự nghiêm khắc rõ ràng hơn để hiểu được giới hạn hành vi (Kochanska, 1997).
Tổng kết lại, những hạt mầm đầu tiên tạo nên một tính cách nhút nhát hay hướng ngoại thường được gieo từ rất sớm trong đời sống, và có nền tảng sinh học vững chắc. Tuy nhiên, sinh học không phải là định mệnh. Nếu con bạn là một em bé nhạy cảm với bất kỳ thay đổi nào trong môi trường, thì một phong cách nuôi dạy dịu dàng, linh hoạt và đầy cảm thông, cho phép trẻ làm quen với thế giới theo tốc độ riêng của mình, có thể giúp trẻ tránh được nỗi sợ hay sự lo âu trong các tình huống xã hội sau này.
Và dù sự nhút nhát có gốc rễ sinh học rõ rệt, điều đó không có nghĩa rằng bạn sẽ có hai đứa con với khí chất giống hệt nhau. Bạn hoàn toàn có thể có một đứa trẻ nhút nhát và dễ lo âu, sau đó là một đứa trẻ ồn ào, sôi nổi và chẳng biết sợ là gì. Trong trường hợp đó, điều quan trọng nhất là bạn cần điều chỉnh phong cách làm cha mẹ để phù hợp với từng đứa trẻ, vì điều hiệu quả với bé này chưa chắc sẽ phù hợp với bé kia.
Tài liệu tham khảo:
Barker, T. V., Reeb‐Sutherland, B. C., & Fox, N. A. (2014). Individual differences in fear potentiated startle in behaviorally inhibited children. Developmental Psychobiology, 56, 133-141.
Fox, N. A., & Helfinstein, S. M. (2013). The Contribution of Temperament to the Study of Social Cognition. In M. Banaji & S. Gelman (Eds.,) Navigating the social world: What infants, children, and other species can teach us, pp. 49-53. New York: Oxford University Press.
Fox, N. A., Rubin, K. H., Calkins, S. D., Marshall, T. R., Coplan, R. J., Porges, S. W., ... & Stewart, S. (1995). Frontal activation asymmetry and social competence at four years of age. Child Development, 66, 1770-1784.
Kagan, J. (1997). Temperament and the reactions to unfamiliarity. Child Development, 68, 139-143.
Kagan, J., Snidman, N., Kahn, V., Towsley, S., Steinberg, L., & Fox, N. A. (2007). The preservation of two infant temperaments into adolescence. Monographs of the Society for Research in Child Development, 72, i-95.
Kochanska, G. (1997). Multiple pathways to conscience for children with different temperaments: From toddlerhood to age 5. Developmental Psychology, 33, 228-240.
Penela, E. C., Henderson, H. A., Hane, A. A., Ghera, M. M., & Fox, N. A. (2012). Maternal caregiving moderates the relation between temperamental fear and social behavior with peers. Infancy, 17, 715-730.
Thomas, A., Chess, S., & Birch, H. G. (1970). The origins of personality. Scientific American, 223, 102-109.
Tác giả: Vanessa LoBue Ph.D.
Nguồn: What Makes a Child Shy? | Psychology Today
Theo tamlyhoctoipham.com