Bài dịch từ cuốn Life: A User’s Manual -- Philosophy for (Almost) Any Eventuality
(Hướng Dẫn Sử Dụng Dành Cho Cuộc Sống: Triết học dành cho hầu hết mọi tình huống)
Tôi là ai? Đó là một trong những câu hỏi cơ bản nhất mà chúng ta có thể đặt ra. Ngay cả khi ta nghĩ rằng mình đã đưa ra câu trả lời, ta vẫn nhiều lần quay trở lại với nó. Những cuộc khủng hoảng về danh tính có thể xảy ra vì nhiều lý do khác nhau. Con cái bạn rời nhà và bỗng nhiên cha mẹ không còn là thân phận chính của bạn nữa, và bạn không chắc thay thế cho nó nên là gì. Bạn có thể tự gắn mác bản thân như một ‘chuyên gia thành công,’ nhưng khi sự nghiệp sụp đổ, bạn choáng váng nhận ra rằng thiếu đi cái danh tính ấy, bạn cảm thấy thật mất mát.
Dán nhãn cho mọi thứ và đặt chúng vào trong những phạm trù rõ ràng khiến cho thế giới này dường như dễ kiểm soát hơn. Nếu như bạn bị ốm, việc chẩn đoán thường giúp ích cho bạn, bởi lẽ bạn có thể gọi tên cơn đau của mình. Chúng ta cũng chóng vánh nghĩ về người khác với một danh tính rõ ràng, chính yếu: ‘Alex nghệ sĩ,’ ‘Steph thông thái,’ Sporty Spice[1] hay Bob the Builder[2]. Ta có thể gọi điều này là ‘sự thôi thúc theo kiểu bản chất luận[3]’: mong muốn quy cho mọi thứ một kiểu đặc tính cơ bản minh định, bất biến nào đó. Ta dễ dàng làm điều tương tự với chính mình, mặc dù ta biết rằng, như Walt Whitman[4] đã viết, tất cả chúng ta đều ‘chứa muôn vàn[5].’
‘Con người là gì nếu không phải một đống mâu thuẫn!’ David Hume[6] đã từng viết như vậy. Lựa chọn của ông về từ ‘một đống’ thật đáng chú ý, bởi vì ở một dịp khác ông đã miêu tả bản ngã như là một ‘bó nhận thức.’ Bản ngã không hề chứa đựng một cốt lõi đơn giản, bất biến – thay vì thế, nó là một chuỗi những ý nghĩ và cảm giác liên tục thay đổi. Sự thay đổi liên tục này có nghĩa là danh tính của bạn không chỉ thay đổi theo thời gian, mà nó không bao giờ là đơn giản và bất khả phân tại bất kỳ thời điểm nào.
Danh tính của chúng ta ‘chắc chắn là số nhiều’, như Amartya Sen[7] kết luận. ‘Cùng một con người có thể là những điều sau mà không hề mâu thuẫn: một công dân Mỹ, một người gốc Caribbean, với tổ tiên đến từ châu Phi, một người theo đạo Thiên chúa, một người theo chủ nghĩa tự do, một phụ nữ, một nhà sử học, một tiểu thuyết gia, một người ủng hộ nữ quyền, một người dị giới, một người tin vào quyền dành cho người đồng tính, một người yêu thích sân khấu, một nhà hoạt động môi trường, một người hâm mộ tennis, một nghệ sĩ nhạc jazz …’
Tuy nhiên, thông thường, chúng ta bị mê hoặc bởi thứ mà Sen gọi là sự bí ẩn của danh tính ‘đơn độc’: cái ý tưởng rằng một danh tính như vậy là chính yếu và thống trị tất cả những cái khác. Đôi khi chúng ta nhận thức sâu sắc danh tính đó là gì, đặc biệt là khi sự xác nhận của nó nhằm đáp lại một mối đe dọa được nhận thức. Chẳng hạn, hầu hết những người dị tính không coi xu hướng tính dục của mình là danh tính chính yếu của họ, nhưng nếu như bạn là người đồng tính và đối mặt với sự kỳ thị hoặc ngược đãi thì xu hướng tính dục của bạn sẽ có ý nghĩa lớn hơn. Danh tính tôn giáo có khuynh hướng ít quan trọng hơn khi chúng ta sống giữa những người có cùng đức tin với mình, nhưng nó sẽ trở nên mạnh hơn nếu như ta thấy mình thuộc về thiểu số.
Khi dòng đời chảy trôi, ta có thể không ý thức về bất kỳ danh tính chính yếu nào. Tuy nhiên, chúng ta thường giả định về một danh tính, đó là lý do tại sao cơn sốc khi bị mất việc, vụ li dị hay chấn thương khiến một ai đó không thể tiếp tục chơi môn thể thao yêu thích lại đe dọa một danh tính mà chúng ta xem là hiển nhiên trước đó.
Mối quan tâm của Sen về danh tính chủ yếu liên quan đến chính trị. Ông băn khoăn về việc những danh tính đơn độc gây ra xung đột như thế nào - giữa người bản địa và người nhập cư, giữa người Hutu[8] và người Tutsi[9], giữa người Tin lành và người Công giáo. Tuy nhiên, những danh tính đơn độc, đặc trưng có thể gây hại đối với hạnh phúc của cá nhân cũng như của xã hội. Chúng ta có thể bị mắc kẹt trong sự kỳ vọng đến từ những danh tính được trao cho ta bởi gia đình hoặc xã hội, hay khi niềm tin của chúng ta không còn phù hợp với danh tính tôn giáo, đạo đức hoặc chính trị mà những người xung quanh cho rằng ta phải có.
Dù vấn đề mang tính chính trị hay cá nhân, thì con đường phía trước đều giống nhau: đừng chiết giảm bản thân bạn hay những người khác thành một danh tính duy nhất và hãy chấp nhận tính đa dạng và linh hoạt của các danh tính của bạn. Điều khiến cho chúng ta trở nên độc đáo không phải là việc sở hữu một cốt lõi duy nhất mà là ‘gói’ khí chất mà chúng ta trở thành. Chúng ta cũng nên chấp nhận rằng bất kỳ căng thẳng nào có thể xảy ra giữa các danh tính đều là một phần tất yếu của việc là con người phức tạp. Câu hỏi ‘Tôi là ai?’ không phải là thứ mà ta có thể trả lời chỉ bằng một câu nói. Câu trả lời dành cho nó có thể được tìm thấy trong toàn bộ mớ hỗn độn của tất cả những gì chúng ta suy nghĩ, cảm nhận và hành động.
Reading
Julian Baggini, The Ego Trick (Granta, 2011)
Amartya Sen, Identity and Violence (Penguin, 2006)
[1] Biệt danh của nữ ca sĩ Melanie C trong ban nhạc Spice Girls.
[2] Bob The Builder là bộ phim hoạt hình nhi đồng nhiều tập của Anh. Nhân vật chính trong phim là chàng thợ xây Bob.
[3] Bản chất luận hay thuyết bản chất (Essentialism): quan điểm cho rằng mọi sự vật đều có những tính chất thiết yếu làm nên bản sắc của chúng.
[4] Walt Whitman (31/5/1819 – 26/3/1892) – nhà thơ, nhà báo, nhà nhân văn, nhà cải cách thơ Mỹ, tác giả của tập thơ Lá cỏ nổi tiếng thế giới. Chủ đề xuyên suốt của tập thơ là ý nghĩa của đời sống con người trong mối liên hệ giữa tâm hồn và thể xác, giữa thần thánh và người trần mắt thịt, sự tiến hóa của những hình thái cuộc sống, sự bình đẳng giữa mọi sinh linh và cuộc phiêu lãng muôn thuở của linh hồn trong quá trình sinh, tử và hồi sinh lại. Đọc thêm Wikipedia, một số bài thơ của Walt Whitman
[5] Trích đoạn trong bài thơ Song for Myself (51) của tập thơ Lá cỏ (Leaves of Grass):
Do I contradict myself?
Very well then I contradict myself,
(I am large, I contain multitudes.)
Tạm dịch
Tôi có mâu thuẫn với chính mình?
Vâng, tôi tự mâu thuẫn với chính mình,
(Ta bao lao, ta chứa muôn vàn.)
Funfact: Ca khúc I Contain Multitudes của Bob Dylan ít nhiều được lấy cảm hứng từ bài thơ này. Nghe I Contain Multitudes trên Youtube.
[6] David Hume (7/5/1711 – 25/8/1776), tên khai sinh là David Home, là một nhà triết học, tội phạm kinh tế học và sử học người Scotland. Ông được coi là một trong những nhân vật quan trọng nhất trong thời kỳ Khai sáng Scotland. Các sử gia thường xem triết học Hume như là một dạng thức triệt để của chủ nghĩa hoài nghi, nhưng nhiều người khác đã lý luận rằng trong triết học Hume, thành phần chủ nghĩa tự nhiên cũng không kém phần quan trọng.
[7] Amartya Kumar Sen (sinh ngày 3/11/1933) là nhà kinh tế học, triết gia Ấn Độ. Năm 1998, ông được trao giải Nobel kinh tế bởi những đóng góp về: kinh tế phúc lợi, công trình về sự khan hiếm các nguồn lực, nguyên lý phát triển con người, những cơ chế nằm bên dưới sự nghèo nàn và lý thuyết về chủ nghĩa tự do chính trị.
[8] Hutu còn được gọi là người Abahutu là một nhóm sắc tộc hoặc nhóm xã hội vùng Baltu có nguồn gốc từ khu vực Hồ Lớn châu Phi của Châu Phi, một khu vực hiện chủ yếu ở Burundi và Rwanda. Họ chủ yếu sống ở Rwanda, Burundi và Cộng hòa Dân chủ Congo ở phía đông, nơi họ tạo thành một trong những bộ phận dân số chính cùng với người Tutsi và Twa.
[9] Người Tutsi hay Abatutsi, là một nhóm người cư ngụ tại vùng Hồ Lớn châu Phi. Họ cũng được gọi bằng những tên gồm Watutsi, Watusi, Wahuma và Wahima. Người Tutsi là một phân nhóm người Banyarwanda, sinh sống chủ yếu trên lãnh thổ Rwanda và Burundi, nhưng cũng hiện diện tại Uganda, Cộng hòa Dân chủ Congo và Tanzania. Họ nói các ngôn ngữ Rwanda-Rundi.
Người dịch: Hương Đào
Theo tamlyhoctoipham.com