Nhiều năm trước, khi còn là một giảng viên trẻ, tôi làm việc muộn vào một buổi tối để kịp hoàn thành một dự án có hạn chót gấp rút. Khi tôi đang cặm cụi bên bàn làm việc, một đồng nghiệp lớn tuổi hơn ghé qua và hỏi: "Bạn có rảnh một chút không?" Tôi đáp: "Vâng, dĩ nhiên." Anh ấy chia sẻ ý tưởng về một bài nghiên cứu và muốn nghe ý kiến của tôi. Tôi trả lời. Anh ấy đặt câu hỏi. Tôi tiếp tục đáp lại. Cứ thế, cuộc trò chuyện kéo dài mà tôi vẫn chưa viết được dòng nào trên tài liệu của mình. Bóng tối dần buông ngoài cửa sổ, còn màn hình máy tính của tôi vẫn trắng trơn. Tôi bắt đầu nghĩ cách thoát ra khỏi cuộc trò chuyện này. Và rồi cơ hội đến – anh ấy tạm dừng, rồi hỏi: "Xin lỗi, tôi có làm phiền công việc của bạn không?" Trong đầu tôi vang lên câu trả lời: "Cảm ơn anh, đúng vậy, tôi cần quay lại làm việc ngay bây giờ." Nhưng lời nói bật ra lại là: "Không! Không sao đâu!"
Hơn một giờ sau, tôi rời văn phòng với tâm trạng bực bội với chính mình. Lẽ ra tôi phải biết cách lịch sự từ chối và quay lại công việc chứ! Tôi nghĩ về những người xung quanh—bạn bè, đồng nghiệp, thậm chí cả những nhân vật trong tiểu thuyết—những người có lẽ đã làm tốt hơn tôi trong việc bảo vệ thời gian của họ. Tôi nhớ đến một đồng nghiệp với câu nói dứt khoát: "Tôi cần quay lại làm việc," dù hơi vụng về nhưng vẫn giúp anh ta rút lui nhanh chóng. Hoặc một người bạn có cách từ chối khéo léo hơn: "Chuyện này thật thú vị, chúc anh may mắn nhé!"—vừa lịch sự vừa hiệu quả. Nhưng tôi không thể hình dung ra cảnh mình nói những lời đó. Tôi không phải kiểu người như vậy, và ai cũng biết điều đó.
Actor Joan Crawford in the film Grand Hotel (1932). Photo by Keystone/Getty Images
Tôi sẽ thấy câu chuyện này đáng xấu hổ hơn nếu không biết rằng mình không hề đơn độc. Một tìm kiếm trên Google với cụm từ "Làm thế nào để quyết đoán hơn" cho ra hơn 22 triệu kết quả. Phụ nữ thường gặp nhiều khó khăn hơn nam giới trong việc thể hiện sự quyết đoán. Một nghiên cứu của Gender Action Portal tại Đại học Harvard chỉ ra rằng, khi đàm phán lương, phụ nữ có xu hướng nhượng bộ sớm hơn, lo sợ bị phản ứng tiêu cực và dễ bị ảnh hưởng bởi quan niệm cho rằng sự quyết đoán không phải là một phẩm chất nữ tính.
Hiện tại, tôi quyết đoán hơn trước rất nhiều, phần lớn là vì hoàn cảnh buộc tôi phải như vậy. Tôi là một bà mẹ đơn thân với công việc toàn thời gian, và việc từ chối những yêu cầu không cần thiết là điều sống còn. Nhưng tôi cũng thay đổi theo một cách khác. Trước đây, tôi quan tâm đến những vấn đề lý thuyết trong triết học siêu hình, nhưng giờ đây, tôi ít dành thời gian cho những suy tư trừu tượng. Tôi muốn triết học phải có ý nghĩa thực tế, giúp con người giải quyết những vấn đề đời thường. Điều đó ảnh hưởng đến hướng nghiên cứu của tôi và cả những mối quan tâm bên ngoài học thuật. Khi nhận ra rằng triết học có thể giúp con người suy nghĩ thấu đáo hơn về vấn đề của họ, tôi bắt đầu làm công việc huấn luyện tâm lý. Một trong những phương pháp tôi thường áp dụng là vận dụng triết học của Aristotle để giúp mọi người rèn luyện sự quyết đoán.
Trong Nicomachean Ethics, Aristotle bàn về cách sống một cuộc đời tốt đẹp. Theo ông, để có một cuộc sống như vậy, con người cần có một nhân cách đạo đức vững vàng. Đức hạnh nằm ở điểm cân bằng giữa hai thái cực: một bên là thiếu sót, bên kia là thái quá. Ví dụ, sự khéo léo nằm giữa hai cực đoan: gian dối và thẳng thừng đến mức thô lỗ. Lòng dũng cảm nằm giữa sự liều lĩnh và sự hèn nhát. Sự thân thiện nằm giữa vẻ lạnh lùng và thái độ nịnh bợ. Bạn có thể thấy mô hình này lặp lại trong nhiều hệ thống tư tưởng khác, từ Nho giáo, Phật giáo đến Hồi giáo.
Nguyên tắc về sự cân bằng có sức hấp dẫn trực quan. Trẻ con có thể nhanh chóng hiểu rằng nói dối sẽ khiến chúng gặp rắc rối, nhưng cũng không nên quá thành thật đến mức làm tổn thương người khác. Thế nhưng, khi đối mặt với những phẩm chất mà ta lo lắng về bản thân, ta thường quên đi sự cân bằng. Sự lo lắng dẫn đến lối suy nghĩ cực đoan kiểu "tất cả hoặc không có gì" (all-or-nothing thinking). Ta muốn bảo vệ bản thân nhưng sợ rằng nếu làm vậy, ta sẽ trở nên thô lỗ hoặc ngạo mạn. Vì thế, ta chỉ thấy hai lựa chọn: hoặc là nhún nhường chịu đựng, hoặc là cư xử thiếu tinh tế—và kết quả là ta tiếp tục nhượng bộ quá mức.
Lối tư duy "hoặc trắng hoặc đen" này, trong tâm lý học, được gọi là "sự phân tách" (splitting), một đặc điểm thường thấy ở một số rối loạn nhân cách. Nó phản ánh cách nhìn nhận đơn giản hóa mà trẻ em thường có về thế giới—chia mọi người thành "người tốt" và "kẻ xấu". Theo thời gian, chúng ta học cách nhận ra những sắc thái tinh tế giữa hai cực đoan đó, nhưng đôi khi ta vẫn rơi vào lối suy nghĩ cứng nhắc này. Vì thế, một cách để rèn luyện sự quyết đoán phù hợp là nhắc nhở bản thân rằng, giống như sự trung thực, quyết đoán cũng tồn tại trên một phổ liên tục, và điểm cân bằng giữa hai cực đoan chính là nơi phẩm hạnh được hình thành.
Bước về phía sự quyết đoán là một hành trình đầy bỡ ngỡ với những ai chưa quen. Những người luôn sẵn sàng chiều lòng người khác phải làm thế nào để thể hiện sự quyết đoán mà không cảm thấy cứng nhắc, vụng về? Lại một lần nữa, Aristotle có thể giúp chúng ta.
Theo ông, đức hạnh không phải là thứ bẩm sinh. Chúng ta không sinh ra đã biết cách cân bằng giữa gian dối và thẳng thừng, giữa hèn nhát và liều lĩnh, giữa lạnh lùng và nịnh bợ. Ta cần rèn luyện những thói quen đúng đắn, và điều đó chỉ có thể đạt được thông qua thực hành. Aristotle nhấn mạnh vai trò của cộng đồng, giáo dục và những tấm gương trong quá trình này. Khi được bao quanh bởi những người có phẩm hạnh, quan sát cách họ hành xử, học hỏi từ lời khuyên và sự dẫn dắt của họ, ta dần trở nên tốt hơn. Đây là điều ai cũng quen thuộc: bao thế hệ cha mẹ và thầy cô vẫn luôn lo lắng về việc trẻ con có những hình mẫu tích cực để noi theo hay không. Doanh nhân và diễn giả truyền động lực người Mỹ Jim Rohn từng nói rằng: “Bạn chính là trung bình cộng của năm người mà bạn dành nhiều thời gian nhất bên cạnh.”
Vì sự quyết đoán là một kỹ năng cần học, nên cảm giác vụng về ban đầu là hoàn toàn bình thường. Giống như khi ta học một ngôn ngữ mới, ban đầu ta nói ngập ngừng, lúng túng, nhưng càng luyện tập thì càng trôi chảy.
Vậy làm sao để thực hành sự quyết đoán? Không có một ứng dụng như Duolingo dành cho sự quyết đoán, cũng chẳng có cuốn từ điển nào để tra cứu, hay bộ quy tắc ngữ pháp nào chỉ rõ đâu là điều nên làm. Đây chính là lúc ta cần đến những hình mẫu. Những người thiếu quyết đoán thường có rất nhiều tấm gương quyết đoán xung quanh—thậm chí, có cảm giác như ta càng khó chịu với sự nhún nhường của mình, thì ta càng để ý đến những người chẳng bao giờ chịu cảnh đó. Ta hay tự dằn vặt khi so sánh mình với họ, nhưng thực ra, chính nhận thức này có thể giúp ta thoát khỏi sự rụt rè của bản thân.
Hãy nghĩ về đồng nghiệp, tác giả, hay nhân vật tiểu thuyết mà bạn ngưỡng mộ—người mà, nếu rơi vào tình huống bạn vừa trải qua, chắc chắn sẽ từ chối khéo léo thay vì chấp nhận thêm một phần việc không mong muốn. Họ sẽ làm điều đó như thế nào? Họ sẽ nói gì? Họ sẽ có biểu cảm và cử chỉ ra sao? Một khi bạn đã hình dung được điều đó, hãy làm theo. Tập trung vào hình mẫu của mình là một cách hiệu quả để thoát khỏi lối suy nghĩ “hoặc trắng hoặc đen”. Khi bạn lo lắng rằng, “Nếu mình đứng lên bảo vệ bản thân, người khác sẽ nghĩ mình kiêu ngạo,” hãy nhớ rằng hình mẫu của bạn không hề kiêu ngạo—đó chính là lý do bạn chọn họ để học theo.
Nhưng nếu bạn cảm thấy, "Mình vốn không phải kiểu người như vậy thì sao? Ai cũng biết mình là người dễ tính, đó là lý do họ hay nhờ vả mình." Tin vui là điều này không quan trọng. Bạn không bị ràng buộc bởi cách cư xử trước đây của mình, cũng không bị giới hạn bởi cách người khác nhìn nhận bạn. Hãy nhớ: đức hạnh không phải là bản chất cố định, mà là thứ ta học được qua rèn luyện. Và ngay khi bạn hành xử quyết đoán, bạn đã là một người có sự quyết đoán. Dĩ nhiên, khi ta nói về một người quyết đoán, ta thường nghĩ đến ai đó luôn cư xử như vậy một cách tự nhiên. Nhưng thực chất, đó chỉ là kết quả của việc họ đã tạo dựng thói quen quyết đoán qua thời gian. Và bạn cũng có thể làm được điều đó—từng chút một, từng hành động một.
Có nhiều cách để rèn luyện sự quyết đoán. Thông thường, khi ai đó đưa ra yêu cầu với ta trong một cuộc trò chuyện trực tiếp, ta cảm thấy như bị “dồn vào thế bí”: hoặc từ chối ngay lập tức, hoặc lại một lần nữa gánh thêm trách nhiệm không mong muốn. Nhưng đây lại là một ví dụ khác của lối suy nghĩ “hoặc tất cả, hoặc không gì cả.” Hãy tự hỏi: hình mẫu của bạn có cảm thấy bị dồn ép không? Chắc chắn là không. Họ biết rằng nếu ai đó yêu cầu điều gì từ họ, họ có quyền suy nghĩ trước khi quyết định. Có lẽ họ sẽ nói: “Để mai tôi trả lời nhé,” hoặc: “Hãy hỏi tôi lại sau một tuần.” Điều này không chỉ giúp bạn có thêm thời gian suy xét, mà còn tạo cơ hội để bạn từ chối qua email thay vì trực tiếp, giảm bớt áp lực.
Nhưng nếu tình huống yêu cầu bạn phải đưa ra câu trả lời ngay lập tức? Hãy thử hít một hơi sâu, nghĩ về hình mẫu của mình, và nói: “Hiện tại tôi chưa thể nhận lời được.”
Bạn không thể ngăn người khác đưa ra yêu cầu về thời gian và năng lượng của mình, nhưng bạn có thể học cách bảo vệ bản thân. Điều đó không phải là ích kỷ, không phải là kiêu ngạo, cũng không phải là thiếu hợp tác—những điều bạn vẫn lo sợ. Hãy nghĩ đến thước đo của Aristotle. Hãy nghĩ về hình mẫu của bạn. Hãy nghĩ về con người mà bạn đang dần trở thành mỗi khi bạn nói “không.” Và sau đó, hãy dành khoảng thời gian mà bạn vừa bảo vệ được cho những điều thực sự quan trọng với bạn.
Nguồn: Assertiveness is a virtue that anyone can develop with practice | Psyche.co
Theo tamlyhoctoipham.com