Vừa rồi, bạn đang nghĩ gì vậy? Có thể tâm trí bạn đang bận rộn với một việc cụ thể nào đó, như pha trà hoặc kiểm tra email công việc. Hoặc, bạn vừa “lạc trôi” khỏi thực tại và đắm mình trong những dòng suy tưởng vẩn vơ? Trong những khoảnh khắc mộng mơ ấy, tâm trí chúng ta lang thang qua thời gian, có khi nghĩ đến bữa ăn sắp tới, có khi lại hồi tưởng về những điều đã qua với chút tiếc nuối trong lòng.
Sự “lang thang tâm trí” này dù thường bị xem là sự sao nhãng, thực chất có thể là một phần quan trọng trong cách ta kết nối bản thân với thế giới quanh mình. Việc hướng vào bên trong cũng đóng vai trò thiết yếu cho sức khỏe cảm xúc, là khoảng lặng để ta xử lý cảm xúc, suy ngẫm về những trải nghiệm riêng tư và lắng nghe chính mình.
Quay lại dòng ý nghĩ vừa lướt qua tâm trí bạn: bạn có hoàn toàn đắm chìm trong những suy tưởng trừu tượng, hay bạn cũng đồng thời cảm nhận được cơ thể mình? Bạn có cảm thấy tim mình đang đập? Cảm nhận được nhịp thở nơi lồng ngực, trong miệng hay ở sống mũi? Có phải có gì đó nhói nhẹ nơi bụng? Nếu có, thì những cảm giác đó đi cùng suy nghĩ hoặc cảm xúc gì, xảy ra ngay lúc ấy, trước đó hay sau đó?
Tôi và các đồng nghiệp gọi những dòng suy nghĩ liên quan đến cơ thể ấy là “lang thang trong cơ thể”, một quá trình tinh thần mà chúng tôi tin rằng đang đóng vai trò âm thầm nhưng quan trọng đối với sức khỏe cảm xúc của nhiều người.
Một trong những lý do khiến việc “lang thang trong cơ thể” ít được chú ý là vì từ lâu, “lang thang tâm trí” (hay mơ mộng) thường được xem là hiện tượng thuần túy nội tại, tách biệt khỏi các giác quan, khỏi thế giới bên ngoài và khỏi chính cơ thể ta. Nhiều người tin rằng khi ta mơ mộng, tâm trí rời khỏi thể xác, như thể đầu óc đang bay lơ lửng ở đâu đó, xa rời mọi cảm giác.
Tuy nhiên, nhờ công trình nghiên cứu của nhà thần kinh học nhận thức Jonathan Smallwood và các cộng sự, ta biết rằng niềm tin này không hoàn toàn chính xác. Những nghiên cứu gần đây cho thấy, ngay cả khi tâm trí lang thang, các yếu tố bên ngoài, như hình ảnh hay âm thanh, vẫn âm thầm định hình dòng suy nghĩ bên trong của ta.
Ảnh: Johnny Cohen / Unsplash
Trong một công trình mới do nhà khoa học thần kinh Micah Allen tại Đại học Aarhus (Đan Mạch) dẫn dắt, nhóm của chúng tôi đã mở rộng phát hiện này bằng cách khám phá xem điều gì xảy ra khi các dòng suy nghĩ trôi nổi bị ảnh hưởng bởi các tín hiệu bên trong cơ thể, như nhịp tim, hơi thở hoặc cảm giác ở bụng, còn gọi là cảm giác nội tại(interoception).
Chúng tôi tuyển chọn hơn 500 người tham gia và mời họ nằm nghỉ trong máy cộng hưởng từ chức năng (fMRI) trong lúc ghi lại hoạt động não cùng các tín hiệu từ cơ thể như nhịp tim, hơi thở và chuyển động của dạ dày. Ngay sau khi quét não (khi họ vẫn đang nằm trong máy), chúng tôi bất ngờ hỏi họ một loạt câu về những suy nghĩ trong suốt quá trình quét, tính chất cảm xúc của những suy nghĩ ấy, và liệu họ có nghĩ đến các quá trình sinh lý hay cảm nhận cụ thể từ nội tạng hay không. Ngoài ra, chúng tôi cũng yêu cầu họ hoàn thành bảng khảo sát riêng về triệu chứng trầm cảm và ADHD (rối loạn tăng động giảm chú ý).
Với một số người, việc “lang thang trong cơ thể” có thể mang lại hệ quả cảm xúc tiêu cực.
Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy, dù không phổ biến như suy nghĩ về quá khứ, tương lai hay các trải nghiệm xã hội, vẫn có một tỷ lệ đáng kể người tham gia báo cáo rằng họ từng “lang thang trong cơ thể”, tức là có những suy nghĩ liên quan đến cảm giác nội tại.
Đặc biệt, những suy nghĩ này đi kèm với dấu hiệu hoạt động thần kinh rõ ràng, liên quan đến các mạng lưới não phụ trách cảm giác cơ thể và nhận diện nội tạng. Những người có nhiều suy nghĩ dạng này, kèm theo cảm xúc tiêu cực, cho thấy sự kết nối mạnh mẽ hơn giữa các vùng não xử lý cảm giác và biểu hiện nội tạng. Điều đó cho thấy, khi mơ mộng, ta không hẳn đã hoàn toàn tách rời cơ thể như vẫn nghĩ.
Trong số những suy nghĩ liên quan đến cơ thể, người tham gia thường nhắc đến những cảm giác dễ nhận biết, như hơi thở hay chuyển động, hơn là những cảm giác sâu kín như nhịp tim hay chuyển động dạ dày.
Chúng tôi cũng phát hiện rằng người ta có xu hướng nghĩ đến cơ thể mình nhiều hơn khi đang có cảm xúc tiêu cực. Dĩ nhiên, điều này có thể liên quan đến trải nghiệm khi nằm trong máy quét não, có thể một số người cảm thấy lo lắng khi cảm nhận nhịp tim đập nhanh, hoặc nghĩ đến việc muốn đi vệ sinh.
Nhưng mối liên hệ giữa suy nghĩ về cơ thể và cảm xúc tiêu cực không chỉ giới hạn trong phòng thí nghiệm. Một nghiên cứu trước đó của Giulia Poerio và cộng sự, sử dụng điện thoại thông minh để ghi lại trải nghiệm đời sống hằng ngày, cũng chỉ ra rằng sự chú ý đến cơ thể thường đi kèm với cảm xúc tiêu cực.
Sự kết hợp giữa “lang thang trong cơ thể” và cảm xúc tiêu cực có thể phản ánh trải nghiệm cảm xúc gắn liền với cơ thể mà nhiều người từng trải qua, như cảm thấy bụng quặn lại, ngực thắt lại, hơi thở gấp gáp hay tim đập nhanh ngay trước khi bước vào một tình huống căng thẳng (ví dụ như thuyết trình, thi cử hay phỏng vấn). Điều này cũng phù hợp với các nghiên cứu lâm sàng cho thấy sự nhạy cảm quá mức với cảm giác cơ thể thường xuất hiện khi con người rơi vào trạng thái cảm xúc tiêu cực.
Ví dụ, so với nhóm người khỏe mạnh, bệnh nhân rối loạn hoảng loạn (panic disorder) cảm nhận rõ nhịp tim hơn sau khi dùng chất kích thích như caffeine. Tương tự, người mắc rối loạn lo âu cũng có xu hướng tập trung quá mức vào tín hiệu cơ thể. Điều này cho thấy rằng, ít nhất với một số người, việc “lang thang trong cơ thể” có thể góp phần làm trầm trọng thêm các trạng thái cảm xúc tiêu cực.
Tuy nhiên, điều đáng lưu ý là: mặc dù những người tham gia nghiên cứu cho biết họ “lang thang trong cơ thể” nhiều hơn khi đang có suy nghĩ tiêu cực, thì paradox thay, những người có điểm trầm cảm cao hơn, tức đang đối mặt với những khó khăn cảm xúc kéo dài, lại báo cáo ít lang thang trong cơ thể hơn khi nằm trong máy quét não.
Thoạt nghe thì có vẻ mâu thuẫn, nhưng thực ra điều này lại rất phù hợp với những nghiên cứu trước đây cho thấy những người mắc rối loạn trầm cảm nặng thường có mức độ nhận thức cơ thể rất mờ nhạt. Cảm giác “tê liệt” với các tín hiệu cơ thể, hay thậm chí hoạt động sinh lý giảm sút như nhịp tim ít biến động, đã được gắn liền với trạng thái tê dại cảm xúc mà nhiều người trầm cảm mô tả, được biết đến với cái tên anhedonia (mất khả năng cảm nhận niềm vui).
Những người có nhiều triệu chứng ADHD cho biết họ “lang thang tâm trí” rất nhiều, nhưng “lang thang trong cơ thể” thì rất ít.
Điều này cũng tương đồng với các nghiên cứu trước đó, vốn chỉ ra rằng cả những người đã được chẩn đoán lâm sàng, lẫn những người tự báo cáo có triệu chứng ADHD cao, đều thường gặp khó khăn trong việc cảm nhận những tín hiệu nội tại từ cơ thể. Thậm chí, một số giả thuyết cho rằng ADHD có liên quan đến khả năng nhận biết và diễn giải tín hiệu cơ thể bị suy giảm, điều này có thể dẫn đến sự lơ đễnh trong chú ý và khó khăn trong việc điều chỉnh cảm xúc.
Một cách lý giải khả dĩ cho việc những người trầm cảm hoặc ADHD ít “lang thang trong cơ thể” là liên quan đến hệ thần kinh tự động, bộ phận điều khiển các chức năng sống còn như nhịp tim, hô hấp và tiêu hóa. Riêng ADHD từng được gắn liền với mức hoạt động thấp trong hệ này, dẫn đến tình trạng “kích hoạt sinh lý” thấp (low physiological arousal).
Quả thực, trong nghiên cứu của chúng tôi, những người có điểm trầm cảm hoặc ADHD cao đều cho thấy mức độ hoạt động sinh lý thấp hơn ở cả nhịp tim, hô hấp và hoạt động dạ dày. Mức độ “kích hoạt sinh lý” này có thể chính là yếu tố hình thành nội dung của các dòng suy tưởng khi tâm trí lang thang. Ở tất cả những người tham gia, khi hoạt động sinh lý giảm, họ có xu hướng “lang thang tâm trí” nhiều hơn. Ngược lại, khi cơ thể ở trạng thái kích hoạt cao, người ta dễ “lang thang trong cơ thể” hơn.
Phát hiện này cho thấy: mức độ kích hoạt sinh lý có thể đóng vai trò điều hướng, giúp ta hoặc quay về cơ thể, hoặc rời xa cơ thể để đi vào những suy tưởng trừu tượng. Khi sự cân bằng này bị gián đoạn, rất có thể sẽ hình thành các triệu chứng như ADHD hoặc trầm cảm: tâm trí trôi dạt vào những vòng luẩn quẩn của tự trách và hồi tưởng, trong khi mối liên kết với cơ thể dần trở nên lỏng lẻo.
Nhìn tổng thể, nghiên cứu của chúng tôi, cũng như công trình của nhiều nhóm khác, cho thấy rằng tâm trí và cơ thể không hề tách biệt, mà gắn bó chặt chẽ với nhau, cùng nhau biến đổi qua các dòng suy nghĩ và trải nghiệm cảm xúc. Và điều này không chỉ mang tính chủ quan, nó được thể hiện rõ trong các mô hình kết nối trong não bộ.
Dù trong những trạng thái cảm xúc tạm thời, suy nghĩ về cơ thể có thể xuất hiện nhiều hơn, nhưng việc thiếu vắng hoàn toàn suy nghĩ liên quan đến cơ thể và hoạt động sinh lý thấp có thể là nền tảng cho những vấn đề cảm xúc lâu dài, như trầm cảm hoặc ADHD.
Vậy tất cả những điều này có ý nghĩa gì với chính bạn? Hãy dành chút thời gian để quan sát những mô thức suy nghĩ lặp lại trong bạn. Khi tâm trí bạn lang thang, bạn thường trôi vào những suy nghĩ trừu tượng – như hồi tưởng một kỷ niệm hào hứng, lo âu về tương lai, hay mất tập trung khi đang làm việc hoặc việc nhà?
Hay bạn cũng “lang thang trong cơ thể”? Bạn có nhận ra nhịp thở, nhịp tim hay cảm giác trong bụng mình không?
Những phát hiện của chúng tôi gợi ý rằng: câu trả lời của bạn có thể phản ánh xu hướng cảm xúc và chú ý sâu xa hơn bên trong bạn. Có thể khi bạn căng thẳng hoặc quá tải, những suy nghĩ của bạn đi kèm cảm giác tim đập nhanh, đổ mồ hôi hay tay chân run, và chính các cảm giác ấy lại kéo theo nhiều suy nghĩ tiêu cực hơn.
Ngược lại, có thể bạn thường xuyên mơ mộng, hay chật vật để tập trung, nhưng lại gần như không nhận ra cơ thể mình. Trong trường hợp này, việc quay trở lại với cơ thể, lắng nghe nó thường xuyên hơn, có thể giúp cải thiện sự chú ý và cả sức khỏe tinh thần của bạn.
Nhìn về tương lai, tôi hy vọng việc hiểu sâu hơn về mối liên hệ giữa cơ thể và tâm trí sẽ giúp phát triển các phương pháp can thiệp sức khỏe tinh thần phù hợp hơn, có tính cá nhân hóa, dựa vào sự khác biệt trong cách mỗi người chú ý đến cơ thể và phong cách suy nghĩ riêng biệt.
Một trong những mục tiêu nghiên cứu quan trọng tiếp theo là làm rõ mối quan hệ nhân – quả giữa “lang thang trong cơ thể”, mức độ kích hoạt sinh lý và sức khỏe tinh thần, điều mà các nghiên cứu hiện tại mới chỉ dừng ở mức liên hệ.
Nhưng quan trọng hơn cả, tôi hy vọng công trình của chúng tôi sẽ mở ra một cách nhìn mới: đừng xem “lang thang tâm trí” là sự chạy trốn khỏi cơ thể, mà là một trạng thái luôn bị ảnh hưởng và đan xen bởi chính cơ thể, với vô vàn hệ lụy đến đời sống cảm xúc bên trong mỗi người.
Tác giả:
Leah Banellis là nhà nghiên cứu hậu tiến sĩ chuyên ngành thần kinh học nhận thức tại Đại học Aarhus, Đan Mạch, và là Nghiên cứu sinh Quỹ Lundbeck năm 2025. Bà quan tâm đến mối tương tác giữa não và cơ thể trong hiện tượng lang thang tâm trí, các triệu chứng tâm thần và nhận thức.
Biên tập bởi Christian Jarrett
Nguồn: How much you ‘body-wander’ could affect your mental health | Psyche.co
Theo tamlyhoctoipham.com