Hầu như ai đọc bài viết này cũng sẽ biết một người nào đó mắc rối loạn tâm lý, ngay cả khi bản thân họ may mắn chưa từng trải qua điều đó. Thế nhưng, dù có nhiều phương pháp điều trị khác nhau, việc lựa chọn cách nào vẫn phụ thuộc nhiều vào phỏng đoán. Ví dụ, nếu ai đó ngày nào cũng cảm thấy buồn bã, mất hết hứng thú với những điều mình từng yêu thích (triệu chứng của trầm cảm nặng), bác sĩ đa khoa thường sẽ kê thuốc chống trầm cảm hoặc đưa họ vào danh sách tội phạm học chờ để trị liệu tâm lý. Cả hai phương pháp này đều có hiệu quả nhất định: mỗi cách giúp cải thiện tình trạng của khoảng một nửa số bệnh nhân. Nhưng vấn đề là không có cách nào để biết trước ai sẽ phù hợp hơn với thuốc, ai sẽ đáp ứng tốt hơn với trị liệu tâm lý (hay cần kết hợp cả hai). Vì vậy, các bác sĩ phải thử nghiệm và điều chỉnh dần dần.
Để dự đoán chính xác hơn ai cần phương pháp nào, chúng ta phải hiểu rõ tại sao và bằng cách nào các phương pháp điều trị này mang lại hiệu quả – và quan trọng hơn, vì sao có quá nhiều người không đáp ứng với bất kỳ cách nào.
Photo by Maskot Bildbyrå/Getty
Tôi tiếp cận vấn đề này với tư cách một nhà khoa học thần kinh. Một câu hỏi quan trọng nhưng chưa có lời giải trong lĩnh vực của tôi là: Liệu những thay đổi trong não bộ do điều trị gây ra – dù bằng thuốc hay trị liệu tâm lý – có thể giải thích tại sao chỉ có một số người cải thiện sau mỗi phương pháp cụ thể? Có lẽ bạn sẽ ngạc nhiên hoặc hoài nghi khi nghe nói rằng khoa học thần kinh có thể giúp làm sáng tỏ hiệu quả của trị liệu tâm lý. Nhưng thực tế, cả thuốc và trị liệu tâm lý đều là những can thiệp sinh học – nhiều nghiên cứu đã chứng minh cả hai đều tạo ra những thay đổi trong cấu trúc và hoạt động của não bộ. Điều này không có gì đáng tranh cãi, nhưng trên thực tế, nó vẫn là một chủ đề gây tranh luận. Trong giới tâm lý học, vẫn còn những tranh cãi gay gắt về việc liệu rối loạn tâm lý có thực sự là “rối loạn não bộ” hay không.
Câu trả lời phổ biến trên nhiều trang web y khoa là “Có” – nhưng lời giải thích này thường gắn với quan niệm đơn giản rằng rối loạn tâm lý xuất phát từ sự mất cân bằng hóa học trong não (trong khi thực tế lại phức tạp hơn nhiều – nó còn phụ thuộc vào vùng não bị ảnh hưởng, nhóm bệnh nhân cụ thể, cùng vô số yếu tố khác). Ở một thái cực khác, ngày càng có nhiều nhà tâm lý học và triết học cho rằng rối loạn tâm lý chắc chắn không phải là rối loạn não bộ. Một báo cáo do Hiệp hội Tâm lý Anh công bố vào năm 2016 đã khẳng định: “Không có bằng chứng chắc chắn rằng những rối loạn tâm lý chủ yếu do mất cân bằng sinh hóa, yếu tố di truyền hay bất kỳ sự trục trặc nào trong não bộ gây ra…” Thay vào đó, họ cho rằng nguyên nhân chủ yếu nằm ở các yếu tố bên ngoài, như những trải nghiệm tuổi thơ khó khăn, bạo lực hay nghèo đói. Theo quan điểm này, phương pháp điều trị cũng nên đến từ bên ngoài cơ thể – thông qua trị liệu tâm lý hoặc những thay đổi mang tính xã hội và chính trị.
Tôi hoàn toàn đồng ý rằng các yếu tố môi trường bên ngoài đóng vai trò quan trọng trong rối loạn tâm lý, và tôi cũng không phủ nhận giá trị của các can thiệp tâm lý hay xã hội. Nhưng tôi cho rằng gốc rễ của tranh cãi này nằm ở sự khác biệt trong cách mọi người định nghĩa thế nào là một “rối loạn não bộ”.
Hãy thử nghĩ về một hệ cơ quan khác – trái tim. Nếu một người mắc bệnh tim sau nhiều năm chịu ảnh hưởng từ các yếu tố môi trường như chế độ ăn uống không lành mạnh, căng thẳng hay hút thuốc, liệu ta có thể nói rằng đó không phải là bệnh tim? Trong trường hợp này, liệu nghiên cứu và điều trị bệnh tim chỉ nên tập trung vào thay đổi lối sống và chế độ ăn uống, mà bỏ qua hoàn toàn sinh học của trái tim? Chắc hẳn ít ai đi đến kết luận như vậy. Thay vào đó, hầu hết sẽ đồng ý rằng, dù các yếu tố bên ngoài có ảnh hưởng lớn đến bệnh, nhưng sinh học của trái tim vẫn là chìa khóa để hiểu và điều trị bệnh tim một cách hiệu quả.
Tôi tin rằng logic tương tự cũng áp dụng cho các rối loạn tâm lý, kể cả những rối loạn có yếu tố nguy cơ từ môi trường, chẳng hạn như rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) – một chứng bệnh, theo định nghĩa, luôn có một sự kiện chấn thương trước đó. Nhưng làm thế nào để một chấn thương tâm lý có thể dẫn đến PTSD?
Cũng giống như việc hút thuốc, căng thẳng hay chế độ ăn uống có thể ảnh hưởng đến sinh học của tim, những sang chấn tinh thần làm thay đổi cách hệ thần kinh vận hành. Những biến đổi này trong não bộ sau đó tác động đến suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của chúng ta. Nếu một người có những đặc điểm não bộ nhất định khiến họ dễ bị tổn thương hơn (những đặc điểm này có thể bắt nguồn từ môi trường sống hoặc yếu tố di truyền), thì những thay đổi thần kinh này có thể dẫn đến PTSD. (Tôi cũng muốn nhấn mạnh rằng sức khỏe tâm lý không chỉ liên quan đến não bộ – cơ thể cũng đóng một vai trò vô cùng quan trọng.)
Trong hai thập kỷ qua, các nhà khoa học thần kinh đã đạt được những bước tiến vượt bậc trong việc xác định những thay đổi trong não bộ của người mắc rối loạn tâm lý, bao gồm trầm cảm, rối loạn lo âu, PTSD và loạn thần. Mỗi phát hiện mới đều thắp lên hy vọng rằng nó sẽ là chìa khóa để cải thiện phương pháp điều trị. Đôi khi, hy vọng này đã được đền đáp xứng đáng.
Chẳng hạn, vào năm 2008, các nhà khoa học phát hiện ra rằng một số bệnh nhân viêm não xuất hiện hoang tưởng, ảo giác và nhiều triệu chứng khác do cơ thể họ sản sinh ra các tự kháng thể tấn công vào một số thụ thể nhất định trong não (phổ biến nhất là thụ thể NMDA). Ban đầu, những bệnh nhân này thường được bác sĩ tâm thần chẩn đoán, bởi các triệu chứng của họ rất giống với chứng loạn thần kinh điển hình. Ngày nay, nếu gặp bệnh nhân có triệu chứng tương tự, các bác sĩ có thể tiến hành xét nghiệm tìm kiếm những kháng thể này trong máu hoặc dịch não tủy. Nếu kết quả dương tính, họ có thể được điều trị bằng liệu pháp miễn dịch, thay vì dùng thuốc chống loạn thần thông thường.
Tuy nhiên, ngoài những trường hợp đặc biệt hiếm hoi như trên, việc hiểu cách các mạng lưới thần kinh thay đổi trong các rối loạn tâm lý vẫn chưa tạo ra một cuộc cách mạng trong điều trị. Một phần nguyên nhân là vì chúng ta mới chỉ bắt đầu tìm hiểu cách các phương pháp điều trị hiện có – như thuốc chống trầm cảm và liệu pháp nhận thức – tác động đến não bộ ra sao.
Một câu hỏi quan trọng ở đây là: Liệu thuốc chống trầm cảm và liệu pháp tâm lý có tạo ra những thay đổi tương tự trong não bộ không? Nếu có, điều đó có nghĩa là dù trải nghiệm uống thuốc và tham gia trị liệu có vẻ khác nhau, cả hai phương pháp thực chất đang tác động đến cùng một quá trình thần kinh. Ngược lại, nếu chúng ảnh hưởng đến não theo những cách khác biệt, điều này sẽ gợi ý rằng chúng hoạt động qua những cơ chế thần kinh riêng biệt, từ đó có thể ảnh hưởng đến hiệu quả điều trị.
Để tìm câu trả lời, tôi và các đồng nghiệp tại Đơn vị Khoa học Nhận thức và Não bộ MRC, Đại học Cambridge, đã thu thập dữ liệu từ 24 thử nghiệm lâm sàng về thuốc chống trầm cảm và 19 thử nghiệm về liệu pháp nhận thức trước đây. Nhờ sự hỗ trợ của các nhà khoa học trên khắp thế giới, chúng tôi đã có trong tay dữ liệu quét não của hàng trăm bệnh nhân mắc các rối loạn khác nhau (trầm cảm, rối loạn lo âu xã hội và nhiều bệnh lý khác). Bằng cách so sánh hình ảnh não trước và sau điều trị, chúng tôi có thể xác định những vùng nào trong não thay đổi và tìm kiếm điểm chung giữa các phương pháp điều trị.
Kết quả thật đáng kinh ngạc – không hề có sự trùng lặp giữa những thay đổi do thuốc chống trầm cảm gây ra và những thay đổi do liệu pháp tâm lý mang lại. Cụ thể, liệu pháp tâm lý làm thay đổi hoạt động của vỏ não trước trán giữa – vùng não chịu trách nhiệm về sự tập trung và nhận thức về trạng thái cảm xúc của bản thân. Trong khi đó, thuốc chống trầm cảm lại tác động đến hạch hạnh nhân – vùng não có vai trò quan trọng trong việc tạo ra các trạng thái cảm xúc.
Các bản quét não cho thấy những bệnh nhân có hoạt động cao nhất ở vỏ não trước trán trước khi điều trị là những người có khả năng đáp ứng tốt nhất với phương pháp chữa trị.
Dù thuốc chống trầm cảm và liệu pháp tâm lý tác động đến những vùng não khác nhau về mặt giải phẫu, nhưng về chức năng, chúng lại có mối liên hệ chặt chẽ. Trong một phân tích khác, khi quan sát dữ liệu từ một nhóm lớn người tham gia được tiếp xúc với các kích thích cảm xúc trong máy quét não, chúng tôi phát hiện rằng cả hai vùng này đều thuộc mạng lưới cảm xúc của não bộ – một hệ thống các vùng não liên kết với nhau, hoạt động đồng thời khi con người trải qua những trạng thái cảm xúc khác nhau như giận dữ, vui vẻ, buồn bã, v.v. Nói cách khác, thuốc chống trầm cảm và liệu pháp tâm lý có thể tác động lên những khu vực khác nhau, nhưng chúng đều ảnh hưởng đến cùng một mạng lưới chức năng trong não bộ.
Cụ thể, thuốc chống trầm cảm làm thay đổi hoạt động ở hạch hạnh nhân (màu xanh lá, bên trái), trong khi liệu pháp tâm lý tác động đến vỏ não trước trán giữa (màu cam, bên phải).
Dựa trên những gì đã biết về các thành phần khác nhau của mạng lưới cảm xúc, nghiên cứu của chúng tôi gợi ý rằng liệu pháp tâm lý giúp điều chỉnh các vùng não liên quan đến việc tập trung ý thức vào cảm xúc – điều này hoàn toàn hợp lý, vì mục tiêu của nhiều phương pháp trị liệu là giúp người bệnh nhận diện, hiểu rõ và kiểm soát cảm xúc của mình. Ngược lại, thuốc chống trầm cảm tác động lên một vùng não liên quan trực tiếp đến trải nghiệm cảm xúc – điều này có thể giúp thay đổi cách mà người bệnh thực sự cảm nhận cảm xúc của mình. Những phát hiện này có ý nghĩa quan trọng trong điều trị, gợi ý rằng hai phương pháp này có thể bổ trợ lẫn nhau, và khi kết hợp có thể mang lại hiệu quả tốt hơn. Thực tế, nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng sự kết hợp giữa thuốc và liệu pháp tâm lý có thể điều trị trầm cảm tốt hơn so với chỉ sử dụng một phương pháp đơn lẻ.
Một hàm ý quan trọng khác của nghiên cứu này là khả năng phát hiện các "dấu ấn sinh học" – hay nói cách khác, các đặc điểm hoạt động của não có thể giúp dự đoán phương pháp điều trị nào phù hợp nhất với từng bệnh nhân. Nếu thuốc chống trầm cảm và liệu pháp tâm lý có cơ chế tác động riêng biệt, thì có lẽ những bệnh nhân có sự thay đổi chức năng rõ rệt ở một vùng não cụ thể (chẳng hạn như vỏ não trước trán giữa) sẽ có khả năng đáp ứng tốt hơn với những phương pháp điều trị nhắm đến khu vực này – tức là liệu pháp tâm lý. Ngược lại, những bệnh nhân có thay đổi ở những vùng khác (như hạch hạnh nhân) có thể sẽ phù hợp hơn với phương pháp điều trị tác động đến khu vực đó, như thuốc chống trầm cảm. Tất nhiên, đây mới chỉ là giả thuyết cần được kiểm chứng, nhưng những nghiên cứu trước đây cũng đã cho thấy rằng những bệnh nhân có mô hình hoạt động não khác nhau sẽ phản ứng tốt hơn với những phương pháp điều trị khác nhau.
Một cách tiếp cận dựa trên não bộ trong điều trị rối loạn tâm lý không chỉ giúp chúng ta cá nhân hóa phương pháp chữa trị mà còn mở ra cơ hội phát triển những phương pháp điều trị mới. Trong thời gian làm nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học College London, tôi đã thực hiện một thử nghiệm kích thích não ở bệnh nhân trầm cảm cùng với các nhà khoa học thần kinh Jonathan Roiser, D. Chamith Halahakoon và một nhóm nhà tâm lý học lâm sàng thuộc Dịch vụ Y tế Quốc gia Anh (NHS). Chúng tôi đến các phòng khám thuộc chương trình "Cải thiện khả năng tiếp cận trị liệu tâm lý" (IAPT) của NHS tại London, quét não bệnh nhân, sau đó tiến hành kích thích não (tDCS) ngay trước khi họ bước vào các buổi trị liệu tâm lý, và cuối cùng quét lại não bộ của họ sau khi hoàn tất liệu trình điều trị.
Khi tuyển chọn bệnh nhân cho thử nghiệm, tôi đã nghe rất nhiều câu chuyện về những lần điều trị thất bại – những người đã thử qua tất cả mọi phương pháp nhưng không có gì thực sự hiệu quả. Tôi rất mong có thể nói rằng thử nghiệm của chúng tôi là một ngoại lệ, rằng chúng tôi đã tìm ra cách giúp nhiều bệnh nhân hồi phục hơn sau một liệu trình trị liệu nhận thức hành vi (CBT), như chúng tôi kỳ vọng ban đầu. Đáng tiếc là chúng tôi chưa đạt được điều đó. Nhưng dù vậy, chúng tôi vẫn tìm thấy một phát hiện vô cùng thú vị và đầy hứa hẹn.
Có những bệnh nhân thu được lợi ích đáng kể từ phương pháp điều trị kết hợp, và cũng có những người không – giống như bao phương pháp điều trị trầm cảm khác. Nhưng điều quan trọng nhất mà các bản quét não của chúng tôi tiết lộ là: những bệnh nhân có hoạt động mạnh mẽ nhất ở vỏ não trước trán trước khi điều trị – khu vực mà liệu pháp kích thích não hướng tới, và cũng là vùng thường bị rối loạn ở nhiều bệnh nhân trầm cảm – chính là những người có khả năng cao nhất đáp ứng với phương pháp này. Điều này không xảy ra ở nhóm đối chứng dùng giả dược, dù họ cũng tham gia trị liệu. Nói cách khác, mức độ hoạt động ở vỏ não trước trán trước điều trị là một dấu ấn sinh học có thể dự báo khả năng thành công của phương pháp kết hợp này.
Dù nghiên cứu này đã diễn ra từ nhiều năm trước, kết quả ấy vẫn là phát hiện tôi yêu thích nhất trong sự nghiệp của mình. Dù phương pháp điều trị chưa mang lại thành công vượt trội, chúng tôi vẫn khám phá được điều có ý nghĩa: nó hiệu quả với ai – và tại sao. Đây có thể là một bước tiến quan trọng trên con đường tìm ra phương pháp điều trị phù hợp nhất cho từng bệnh nhân.
Câu hỏi cốt lõi về các rối loạn tâm lý ngày nay không còn là liệu chúng có làm thay đổi bộ não hay không, mà là chúng thay đổi như thế nào. Một hướng tiếp cận thông minh hơn trong tương lai có thể là đo lường những thay đổi trong não bộ của từng bệnh nhân, hoặc sử dụng ứng dụng trên điện thoại để ghi nhận các đặc điểm hành vi quan trọng, từ đó hướng mỗi người đến phương pháp điều trị phù hợp nhất với những đặc điểm đó – bất kể chẩn đoán của họ là gì. Một số nghiên cứu đã bắt đầu thử nghiệm điều này, nhưng con đường phía trước vẫn còn rất dài.
Thách thức khoa học lớn nhất trong thời đại của chúng ta sẽ là đo lường những thay đổi nhận thức và sinh học diễn ra trong sức khỏe tâm lý ở cấp độ cá nhân, đồng thời vẽ nên mối liên hệ giữa những thay đổi ấy với kết quả điều trị. Đó chắc chắn không phải là một nhiệm vụ dễ dàng. Nhưng nếu thành công, nó có thể tạo ra một cuộc cách mạng trong lĩnh vực sức khỏe tinh thần. Tôi tin tưởng rằng một hướng tiếp cận cá nhân hóa hơn, dựa trên dữ liệu khoa học và các lý thuyết vững chắc (bao gồm cả những phát hiện từ khoa học thần kinh), có thể giúp các bác sĩ tìm ra phương pháp điều trị phù hợp nhất cho từng bệnh nhân – dù đó là thuốc, trị liệu tâm lý, hay một điều gì đó hoàn toàn mới mẻ.
Nguồn: Mental disorders are brain disorders – here’s why that matters | Psyche.co
Theo tamlyhoctoipham.com