Chúng ta thường cho rằng những khái niệm như “đẹp” hay “xấu” là những điều có thể định nghĩa một cách khách quan, tồn tại vĩnh cửu, dựa trên những tiêu chí không thể tranh cãi. Ai đó hoặc đẹp hoặc xấu – và hầu như không có gì để bàn cãi thêm. Đặc biệt, khi nghĩ về bản thân, ta thường rất tàn nhẫn: ta hoặc béo hoặc gầy, nhạt nhòa hoặc quyến rũ, bình thường hoặc xinh đẹp. Ta hoặc đạt được chuẩn mực khách quan – hoặc, bi kịch hơn, như thường lệ, không đạt được.
Nhưng cách nghĩ này đã bỏ qua một sự thật thú vị mà lịch sử tội phạm hé lộ: những tiêu chuẩn về cái đẹp và sự hấp dẫn luôn thay đổi – đôi khi rất mạnh mẽ. Một người phụ nữ đẹp trong thời kỳ này có thể bị coi là bình thường ở thời kỳ khác. Một biểu tượng nhan sắc huyền thoại của thế kỷ này có thể chỉ nhận được cái nhún vai thờ ơ của thế hệ sau. Điều này mở ra một khả năng đầy hy vọng: rằng có lẽ chúng ta không thực sự “xấu xí”, “kém sắc” hay “quá khổ”, mà chỉ là ta đang bị phớt lờ bởi một loạt định nghĩa hời hợt, thiển cận và thiếu tưởng tượng của thời đại mình. Có lẽ điều duy nhất chúng ta cần làm là ngừng ghét bỏ chính bản thân mình vì cách nhìn phiến diện mà xã hội hiện tại đã áp đặt.
Chẳng hạn, ngày nay chúng ta thường cảm thấy thất vọng và xấu hổ khi tóc bắt đầu điểm bạc. Ta như thể bị “trục xuất” – bởi chính quy luật tự nhiên – khỏi chuẩn mực ngoại hình được xem là chấp nhận được. Nhiều người tìm đến tóc giả hoặc thuốc nhuộm, nhưng sâu thẳm trong lòng, ta không thể thoát khỏi cảm giác rằng mình đã trở thành một kẻ lạc lõng trong xã hội. Tuy nhiên, vào thế kỷ 18, cảm giác này hoàn toàn không tồn tại. Khi một người ở tuổi 28 hay 37 nhận ra vài sợi tóc bạc, họ không hoảng sợ mà ngược lại, cảm thấy nhẹ nhõm và tự hào. Cuối cùng, họ đã trưởng thành, đã trở thành những cá nhân chín chắn và từng trải, được xã hội khi ấy tôn vinh và trao cho vị trí đáng kính. Những người trẻ thậm chí còn háo hức đón chờ quá trình này, đến mức họ tự làm bạc tóc để đẩy nhanh hành trình đạt tới vẻ đẹp được ngưỡng mộ của thời đại.
“Cuối cùng, vài sợi tóc bạc thật đáng yêu, đáng yêu biết bao!”
Tương tự, ngày nay, việc đội tóc giả thường bị coi là điều đáng xấu hổ, và việc nhắc đến chuyện ai đó không có tóc thật như một lời xúc phạm. Nhưng điều này không phải lúc nào cũng đúng. Vào thập niên 1770, Mozart – cũng như bao thiếu niên khác trong thời kỳ đó – từng háo hức chờ đợi khoảnh khắc được đội một bộ tóc giả bằng lông ngựa uốn cong lên đầu, biểu tượng của sự trưởng thành và đẳng cấp.
Mozart năm 13 tuổi: Tự hào vì cuối cùng đã có bộ tóc giả của riêng mình.
Một ví dụ khác: ngày nay, vẻ đẹp thường gắn liền với sự vui vẻ, rạng rỡ. Ta nghĩ đến những người mẫu thời trang với nụ cười tươi khi mở một món quà hoàn hảo, hoặc vận động viên với cơ thể săn chắc trong khoảnh khắc chiến thắng. Nhưng ở những thời đại khác, vẻ đẹp lại được nhấn mạnh bởi những khuôn mặt mang nét trầm tư, hiểu biết về đau khổ. Trong nghệ thuật, những khuôn mặt này hiếm khi nở nụ cười – mà thường chìm sâu trong suy nghĩ, trăn trở về nỗi đau và mất mát. Nếu họ cười, đó thường là một nụ cười thoáng qua, như tia nắng len lỏi giữa bầu trời u ám. Những khuôn mặt ấy không chỉ đẹp bất chấp nỗi buồn, mà – kỳ lạ thay – đẹp chính nhờ nỗi buồn ấy. Ta cảm thấy họ là những người có thể thấu hiểu những khó khăn của mình, những người mà ta không cần phải giả vờ tỏ ra “bình thường” khi ở bên.
Vì khát khao kết nối của con người luôn xuất phát từ mong muốn được thấu hiểu, và vì cuộc sống vốn dĩ đầy rẫy bi kịch, nên không có gì ngạc nhiên khi những người mà ta dễ cảm thấy hấp dẫn nhất lại là những người có khuôn mặt phản ánh sự phức tạp và trăn trở của cuộc đời – những người thường rời xa sự vui vẻ gượng gạo của cuộc sống hằng ngày; những người nhạy cảm với bất an và nghịch cảnh; những người, cũng như ta, thường cảm thấy nghẹn ngào trước những điều đáng tiếc và bi thương trong cuộc đời.
(Ảnh trên: Magdalene Reading, Rogier van der Weyden, khoảng năm 1432; ảnh dưới: Mary Magdalene, Giovanni Bellini, năm 1490: Nét đẹp của nỗi buồn, từng được tôn vinh vào thế kỷ 15 – và bị lãng quên sau đó.)
Tuy nhiên, khía cạnh thống trị nhất trong tiêu chuẩn cái đẹp hiện nay chính là cân nặng. Nỗi lo lắng về việc mình có đủ “ưa nhìn” hay không giờ đây gắn chặt với một tiêu chí áp đảo và ám ảnh: số đo vòng eo. Chúng ta đang sống trong một thời kỳ tôn sùng sự mảnh mai đến mức phi lý.
Nhưng mối liên kết giữa sự mảnh mai và cái đẹp lại là một phát minh hết sức mới mẻ. Trước thập niên 1960, hiếm có ai trong suốt chiều dài lịch sử nhân loại từng nghĩ rằng một chiếc bụng phẳng lì hay đôi chân gầy gò là biểu tượng của vẻ đẹp.
Venus of Willendorf: Hình mẫu lý tưởng cách đây 30.000 năm.
Những hình ảnh con người cổ xưa thường tôn vinh những đặc điểm mà các tạp chí thời nay sẽ chê bai. Trong thời kỳ Hy Lạp – La Mã, người ta hoàn toàn không có vấn đề gì với vài ngấn mỡ quanh eo, bắp đùi đầy đặn, cổ tay chắc khỏe hay đôi chân phẳng.
Aphrodite bất ngờ khi tắm, bản sao La Mã thế kỷ 2 của nguyên bản Hy Lạp.
Theo thần thoại Hy Lạp, ba người phụ nữ đẹp nhất thế gian là ba nữ thần con của Zeus: Aglaia (rực rỡ), Euphrosyne (niềm vui) và Thalia (sự nở rộ). Khi họa sĩ bậc thầy người Flemish, Peter Paul Rubens, quyết định khắc họa hình ảnh những người phụ nữ này, ông hoàn toàn tự tin vào hình dáng mà mình cần phải vẽ để miêu tả họ là những người phụ nữ quyến rũ nhất mọi thời đại.
PETER PAUL RUBENS VÀ BA NÀNG ÂN SỦNG – CÁI ĐẸP VƯỢT THỜI GIAN
Peter Paul Rubens đã vẽ nên Ba Nàng Ân Sủng vào năm 1635, những người phụ nữ đẹp nhất và cân đối hoàn hảo nhất từng được khắc họa trong nghệ thuật. Điều đáng nói là Rubens không cố gắng lấy lòng, cũng chẳng ngụy tạo hay khách sáo. Ông chỉ đơn giản chọn những người mẫu phản ánh đúng quan niệm thẩm mỹ thông thường của thời đại ông. Ba Nàng Ân Sủng ngay lập tức trở thành bức tranh được yêu thích, bởi nó phác họa điều mà mọi người khi ấy đều ngầm hiểu: vẻ đẹp và sự quyến rũ thực sự trông như thế nào. Bức tranh kể lại một sự thật hiển nhiên về khát khao và ham muốn.
Ngày nay, chúng ta có thể nghĩ rằng những chuẩn mực về vẻ đẹp mà ta tin tưởng là vĩnh cửu. Nhưng thực ra, chúng chỉ mới hình thành vào khoảng năm 1962, khi một người mẫu đến từ ngoại ô London – Lesley Hornby, sinh năm 1949 – bắt đầu bước chân vào làng thời trang với biệt danh Twiggy. Cô nhanh chóng trở thành biểu tượng của làng mẫu phương Tây với vòng eo chỉ 23 inch. Tuy nhiên, dù sức hấp dẫn của Twiggy không thể phủ nhận, ta cũng biết rằng cô sẽ không bao giờ được chọn vào vai một trong Ba Nàng Ân Sủng trong bất kỳ giai đoạn lịch sử nào trước thời của cô. Điều này, ít nhất, khiến ta phải suy ngẫm về chính số đo vòng eo của mình.
(Twiggy, với vòng eo 23 inch, chụp ảnh cho Vogue năm 1962.)
Sự thật là, ở bất kỳ thời điểm nào trong lịch sử, luôn có nhiều dạng vẻ đẹp tồn tại hơn những gì mà xã hội hay thời đại ấy có thể nhận ra. Có vô số loại hình vẻ đẹp, như có vô số cách mà con người định nghĩa hạnh phúc: vẻ đẹp eo thon, vẻ đẹp bàn chân thô, vẻ đẹp buồn bã, vẻ đẹp láu lỉnh, vẻ đẹp không cằm, hay vẻ đẹp má chảy xệ… Nhưng hiếm khi nào ta nhận thức được toàn bộ những khả năng ấy.
Mỗi thời đại đều có những giới hạn của nó, bởi chúng ta thường chỉ trân trọng những điều trước mắt khi chúng được trình bày với đủ sự tinh tế, hào nhoáng và thẩm quyền. Ta nhìn, nhưng không thực sự thấy. Nghệ thuật, có thể nói, là một phương tiện, từ xưa đến nay, đã tận dụng uy tín và kỹ thuật của mình để mở mắt khán giả trước những khía cạnh đẹp đẽ và thú vị mà lẽ ra sẽ bị bỏ qua.
Mỗi tác phẩm của một nghệ sĩ vĩ đại là một nỗ lực để đánh thức những người xem uể oải, để họ chú ý đúng mức đến một khía cạnh bị lãng quên của thực tại. Nhờ những bức tranh của Edward Hopper, ta nhận ra vẻ đẹp của những quán ăn muộn hay những nhà trọ cô đơn. Những tấm bình phong của Hasegawa Tohaku khiến ta rung động trước vẻ đẹp của buổi sáng sương mù và những cây thông ẩn hiện trong làn sương. Van Gogh dạy ta chiêm ngưỡng sự kỳ vĩ của những khóm hoa diên vĩ. Nhờ Jackson Pollock, ta cảm nhận được vũ điệu mãnh liệt của những vệt sơn tung tóe. Còn với Donald Judd, ta nhận ra vẻ đẹp của một chuỗi khối bê tông khổng lồ giữa sa mạc cằn cỗi.
(Donald Judd, 15 tác phẩm không đề bằng bê tông, 1984, Marfa, Texas.)
Các nghệ sĩ không phát minh ra sức hấp dẫn của những hiện tượng mà họ khắc họa; họ chỉ đơn thuần làm lộ diện nét quyến rũ vốn luôn tiềm ẩn nhưng bị thói quen và định kiến che mờ. Nhưng có lẽ, thế giới này không bao giờ có đủ nghệ sĩ để làm công lý cho toàn bộ vẻ đẹp của nó và những con người trong đó. Có những kiểu vẻ đẹp chưa từng được phát hiện, vẫn nằm trong bóng tối của sự ngó lơ và xấu hổ – bắt đầu từ chính ngoại hình của chúng ta.
Rất có thể, chúng ta đang sống trong thời kỳ mà vẻ đẹp của mình chưa được ai nhận ra. Có thể đó là vẻ đẹp xương nhỏ, vẻ đẹp hói đầu, vẻ đẹp giống thỏ hay vẻ đẹp hiền hậu của một người lớn tuổi. Chúng ta giống như Twiggy trong thời đại của Rubens, hoặc như một bức tranh loang màu của Rothko ở kỷ nguyên yên bình và nghiêm trang của Piero della Francesca.
Dù chúng ta không thể tự mình thay đổi lịch sử nghệ thuật hay cách nhìn nhận cái đẹp, nhưng ta có thể tìm thấy sự an ủi khi nhận ra rằng một phần nào đó trong chúng ta đã bị bỏ qua hoặc đánh giá bất công. Vẻ đẹp trong những đường nét của ta có lẽ luôn tồn tại, chỉ là thế giới rộng lớn vẫn chưa sẵn sàng để nhìn thấy nó.
Ta chỉ đang chờ đợi một người sẽ lên tiếng thay ta, như người nghệ sĩ đã tạc nên bức tượng Venus of Willendorf – một người phụ nữ quyền uy sống ở nơi mà nay thuộc vùng hạ Áo. Và trong khi chờ đợi, hãy nhớ rằng, ta đang để bản thân bị phán xét bởi những giá trị ngẫu nhiên, mang tính cục bộ, chỉ tình cờ chi phối xã hội ở một thời điểm cụ thể. Ta để những người xa lạ ngẫu nhiên áp đặt tiêu chuẩn lên mình, chỉ vì họ đang ở gần. Nhưng thay vào đó, ta nên liên kết suy nghĩ của mình với những người sáng suốt, tử tế và sâu sắc hơn – những người đã sống, hoặc vẫn đang sống ở những nơi xa xôi hơn.
Cũng như ta có thể nhìn thấy vẻ đẹp trong những người mẫu của Rubens, hãy thử tưởng tượng ông nhìn thấy vẻ đẹp chưa rõ nét nhưng chân thật trong chính chúng ta. Ta không hề xấu xí. Chỉ là, những người có thể nhận ra điều đó vẫn chưa đến.
Và trong khi chờ đợi họ, không cần bất kỳ kỹ năng đặc biệt nào, ta có thể học cách đối xử rộng lượng với chính vẻ đẹp của mình, như cách những người đi trước đã làm. Hãy bắt đầu với chính mình, ngay sau khi vừa bước ra khỏi bồn tắm.
Nguồn: AM I FAT? AN ANSWER FROM HISTORY
Donald Judd, 15 untitled works in concrete, 1984, Marfa, Texas
Theo tamlyhoctoipham.com