Bạn đã bao giờ có khoảnh khắc chững lại, nhìn xung quanh và chợt nhận ra mình không thích những gì đang diễn ra? Có thể bạn đã gắn bó với một công việc vô vị suốt nhiều năm, sống trong một khu phố ồn ào, hoặc nhận ra mối quan hệ tình cảm của mình từ lâu đã mất đi sự gắn kết. Bạn tự hỏi: Mình đã để bản thân rơi vào hoàn cảnh này từ lúc nào? Sao mình lại để sự bất mãn này kéo dài đến vậy?
Tựa như bạn bị mắc kẹt, hoặc tệ hơn, bạn đã quen với sự trì trệ ấy đến mức chấp nhận sống chung với nó năm này qua năm khác. Nhưng tại sao bạn không hành động?
Có một lý thuyết tâm lý ít được biết đến có thể giúp lý giải điều này. Đó là nghịch lý vùng beta (region-beta paradox), mô tả một sai lầm phổ biến mà con người thường mắc phải khi ước tính thời gian nỗi đau khổ kéo dài sau một biến cố.
Chúng ta chấp nhận những khó chịu nhỏ nhặt mỗi ngày—từ công việc, gia đình, thói quen, môi trường sống, hay cơ thể của chính mình. Bạn tự nhủ: Không tệ đến mức ấy, chắc cũng chẳng ảnh hưởng gì đâu. Bạn không dọn nhà chỉ vì phòng quá tối, hay bỏ việc chỉ vì sếp gửi email vào lúc 10 giờ tối thứ Sáu. Mấy chuyện này nhỏ nhặt thôi mà, chúng đâu thể làm mình tổn thương lâu dài được—không đến mức như sống chung với rệp giường hay bị sếp quát tháo suốt ngày.
Nhưng chính vì chúng không quá tệ, bạn không làm gì cả. Bạn không hành động, cũng không khởi động cơ chế tâm lý để thích nghi hay đối phó. Đây chính là “vùng beta” – khoảng trống giữa hai thái cực, nơi mà những khó chịu chưa đủ lớn để buộc ta phải thay đổi, nhưng lại cứ âm ỉ dai dẳng. Và chính nghịch lý nằm ở đây: đôi khi, những khó chịu nho nhỏ lại kéo dài và gây tổn hại nhiều hơn cả những biến cố lớn lao—bởi vì biến cố lớn thường khiến ta buộc phải phản ứng, phải tìm cách giải quyết, để rồi rốt cuộc nỗi đau lại không kéo dài quá lâu.
Hãy thử hình dung: nếu bạn bị gãy xương đầu gối, bạn bắt buộc phải đi khám, phải phẫu thuật, phải tập vật lý trị liệu. Chỉ sau một thời gian, bạn có thể đi lại bình thường, thậm chí chạy marathon. Nhưng nếu chỉ bị bầm nhẹ, bạn có thể lờ đi, không bận tâm đến tổn thương nhỏ bên trong. Rồi theo năm tháng, cái đau âm ỉ ấy trở thành một phần của bạn—có khi đến lúc nhận ra thì nó đã khiến bạn bước đi khập khiễng cả đời.
Nhà tâm lý học Daniel Gilbert và các đồng nghiệp tại Harvard đã chỉ ra nghịch lý này trong bài nghiên cứu Sự tồn tại dai dẳng kỳ lạ của những điều không quá tệ (2004):
"Điều trớ trêu là đôi khi con người có thể hồi phục nhanh hơn sau những trải nghiệm thực sự đau đớn, so với những trải nghiệm chỉ hơi khó chịu một chút."
Họ còn trích dẫn nhà thơ Ovid từ hơn 2.000 năm trước:
"Những điều nhỏ nhặt chỉ tác động đến những tâm trí nhỏ bé."
Nhưng Ovid có lẽ đã không lường trước được rằng, nếu những điều nhỏ nhặt không đủ để kích hoạt cơ chế phòng vệ của con người, chúng có thể bám rễ dai dẳng theo một cách mà ngay cả những bộ óc vĩ đại nhất cũng không ngờ tới.
Nghịch lý vùng beta đã không còn được nhắc đến nhiều, nhưng nó hé lộ một thiên kiến nhận thức quan trọng mà nhiều người mắc phải khi đưa ra quyết định: lầm tưởng rằng những điều càng mãnh liệt thì sẽ kéo dài lâu hơn những điều nhẹ nhàng hơn. Nhận thức được nghịch lý này có thể giúp bạn đưa ra lựa chọn đúng đắn hơn, để những chuyện vặt vãnh không bám theo ám ảnh bạn một cách bất thường.
Gilbert cho rằng nguyên tắc này không chỉ áp dụng với hành động, mà còn với phản ứng cảm xúc trước những thử thách hằng ngày. Con người có cơ chế tâm lý giúp xoa dịu nỗi đau, nhưng đôi khi, nỗi đau cần đủ lớn mới kích hoạt được cơ chế đó. Và trớ trêu thay, điều này khiến những khó chịu nhỏ lại bị bỏ mặc, để rồi theo thời gian, chúng gây nên phiền toái lớn hơn nhiều.
Hãy tưởng tượng: nếu ai đó bị buộc phải chuyển xuống căn phòng chật chội dưới tầng hầm, họ có thể tự an ủi rằng ít nhất họ sẽ gần máy pha cà phê hơn, hoặc tiện trò chuyện với đồng nghiệp thân thiết. Nhưng nếu chỉ mất một chiếc tủ hồ sơ, họ có thể sẽ không có động lực để tự an ủi mình theo cách đó—và thế là sự phiền toái của việc chồng chất giấy tờ trên sàn cứ thế kéo dài.
Một nghiên cứu năm 2000 cũng đã chứng minh nguyên lý này. Các nhà nghiên cứu phát hiện rằng mọi người lo lắng hơn về những thủ thuật y tế mà họ cho là rất đau đớn, so với những thủ thuật chỉ hơi khó chịu một chút. Vì thế, họ thường đặt cọc phí hủy hoặc nhờ bạn bè giám sát để đảm bảo họ không trốn tránh những ca phẫu thuật đau đớn. Nhưng trớ trêu thay, chính điều đó lại khiến họ dễ từ bỏ những thủ thuật ít đau hơn—bởi vì chúng không đủ đáng sợ để họ tự nhắc nhở bản thân phải thực hiện.
Những nghiên cứu trong bài báo của Gilbert cho thấy hầu hết mọi người đều không lường trước được những tác động nghịch lý này. Trong một thí nghiệm, các sinh viên đại học được yêu cầu tưởng tượng một loạt tình huống gây khó chịu: bị ai đó từ chối một cách nhẹ nhàng khi tỏ tình, bạn cùng phòng tự ý lấy giày mà không hỏi, một người bạn cũ gia nhập nhóm tân phát xít, hoặc bạn thân hẹn hò với người yêu cũ của mình.
Họ được yêu cầu dự đoán cảm xúc của mình khi chuyện đó xảy ra, rồi ước tính xem một tuần sau họ sẽ cảm thấy thế nào. Kết quả cho thấy, những tình huống được đánh giá là gây tổn thương mạnh hơn cũng bị cho là sẽ kéo dài cảm giác khó chịu lâu hơn. Họ không nhận ra rằng những cú sốc lớn có thể kích hoạt cơ chế bảo vệ tâm lý, giúp ta nhanh chóng phục hồi hoặc có những hành động để vượt qua, trong khi những khó chịu nhỏ lại dễ bị bỏ mặc, dai dẳng mãi.
Adam Mastroianni, nhà tâm lý học xã hội và tác giả của blog Experimental History, biết đến nghịch lý vùng beta khi còn là nghiên cứu sinh tiến sĩ của Gilbert tại Harvard. Anh kể lại:
"Tôi ngồi trong văn phòng của thầy Gilbert, lắng nghe ông giải thích về nghịch lý này. Và tôi nghĩ: đây là một ý tưởng đẹp đến kỳ lạ, vì ngay lập tức bạn có thể thấy nó xảy ra khắp nơi trong cuộc sống."
Quả thật, khi đã hiểu về nghịch lý này, bạn sẽ nhận ra nó xuất hiện mọi lúc mọi nơi.
Giả sử bạn đi chơi với một người bạn. Nếu họ uống đến năm ly rượu, bạn sẽ giật ngay chìa khóa xe và gọi taxi cho họ. Nhưng nếu họ chỉ uống ba ly, có thể bạn sẽ không phản ứng—và thế là họ tự lái xe về nhà, mạo hiểm tính mạng.
Hoặc bạn thấy một chiếc bánh ngọt khổng lồ, và ngay lập tức nghĩ đến việc giữ gìn sức khỏe, nên quyết định không ăn. Nhưng một bát kẹo nhỏ lại không đủ để kích hoạt cơ chế tự kiềm chế đó, khiến bạn cứ vô thức nhấm nháp từng viên—và cuối cùng, bạn còn nạp nhiều đường hơn cả khi ăn chiếc bánh lớn ban đầu.
Gilbert và các đồng tác giả viết:
"Việc có thể dễ dàng tìm thấy vô số ví dụ như thế cho thấy nghịch lý vùng beta phổ biến đến mức nào trong cuộc sống, và cũng cảnh báo những nguy cơ khi ta không để ý đến nó."
Có lẽ bạn cũng có những trải nghiệm tương tự—những lần mà, vì không phản ứng kịp thời, bạn lại rơi vào một hoàn cảnh còn tệ hơn về lâu dài.
Mastroianni nhận xét:
"Mỗi ngày, mọi thứ chỉ hơi tệ một chút. Nhưng một đời những điều ‘hơi tệ một chút’ có thể còn khủng khiếp hơn cả một buổi chiều thực sự đau đớn."
Bên cạnh nghịch lý vùng beta, còn có những lý do khác giải thích vì sao con người thường không phản ứng trước những khó chịu nhỏ.
Carlos Alós-Ferrer, nhà nghiên cứu về tội phạm kinh tế học vi mô, tâm lý học và khoa học thần kinh quyết định tại Đại học Lancaster (Anh), nhắc đến một khái niệm gọi là quán tính quyết định—xu hướng tiếp tục không làm gì vì sự trì hoãn không gây ra cái giá phải trả ngay lập tức.
"Khi băn khoăn, tốt nhất là không làm gì cả"—quan điểm này dẫn đến một hiện tượng tương tự nghịch lý vùng beta, nơi mà sự không hành động cứ thế kéo dài."
Nói cách khác, ta có xu hướng nghĩ rằng tiếp tục ở lại một công việc hoặc một căn hộ mà ta chỉ hơi không thích thì vẫn ít tốn kém hơn là đưa ra một quyết định táo bạo.
Điều này còn bị khuếch đại bởi một thiên kiến khác—thiên kiến trạng thái hiện tại. Con người thường đánh giá quá cao những gì mình đang có và xem nhẹ tương lai.
Chẳng hạn, việc thay đổi công việc hoặc kết thúc một mối quan hệ luôn đi kèm với cái giá phải trả ngay lập tức: sự bất ổn, nỗi cô đơn, những ngày tháng khó khăn để làm quen với một điều mới mẻ. Trong khi đó, những lợi ích của quyết định này—một công việc tốt hơn, một cuộc sống tình cảm viên mãn hơn—lại nằm đâu đó xa xôi, chưa thể cảm nhận ngay.
Rốt cuộc, nỗi đau của việc chia tay ngay lúc này có thể mạnh đến mức khiến ta chùn bước, trong khi viễn cảnh một tương lai tự do và hạnh phúc vẫn còn quá xa vời để thuyết phục được ta thay đổi.
"Không chỉ vậy, nó còn chứa đầy sự bất định," Alós-Ferrer nói. "Thiên kiến hiện tại sẽ khiến bạn hạ thấp giá trị của những lợi ích trong tương lai nhiều hơn mức đáng có, và cuối cùng, bạn sẽ chẳng làm gì cả."
Vậy nếu bạn cảm thấy mình đang mắc kẹt trong vùng beta, bạn nên làm gì? "Với nhiều người, quán tính và thiên kiến hiện tại kết hợp lại sẽ tạo ra sự trì trệ," Alós-Ferrer giải thích.
Ông gợi ý rằng đôi khi, ta nên chống lại xu hướng phản ứng theo bản năng – tức là chỉ đáp lại nhẹ nhàng trước những phiền toái nhẹ nhàng. Một cách để làm điều này là cố gắng hình dung rõ ràng hơn về hậu quả trong tương lai, xem chúng quan trọng chẳng kém gì những gì đang xảy ra ở hiện tại. Hãy tự hỏi bản thân: Liệu những vấn đề trong công việc, các mối quan hệ, việc đi lại hay chỗ ở của mình có thể kéo dài thêm 10 năm nữa không? Và nếu điều đó xảy ra, mình sẽ cảm thấy ra sao? Hãy dành thời gian để liệt kê những lợi ích tiềm tàng khi thực hiện một sự thay đổi, ngay cả khi điều đó có vẻ hỗn loạn hơn việc cứ để mọi thứ nguyên trạng.
Nghịch lý vùng beta cũng có thể giúp ta nhìn nhận những biến cố lớn trong đời – như mất việc, chia tay, chấn thương – theo hướng tích cực hơn. Nếu một trải nghiệm tiêu cực hiện tại đủ mạnh để khiến bạn hành động, thì về lâu dài, mức độ khổ sở bạn phải chịu có thể ít hơn so với những nỗi khó chịu âm ỉ kéo dài qua nhiều năm.
"Nếu một người bạn thân làm điều gì đó khiến ta thực sự tức giận, ta thường trực tiếp đối mặt với họ. Và trong nhiều trường hợp, sự đối thoại này không chỉ củng cố, cải thiện mà thậm chí còn cứu vãn được tình bạn," Gilbert chia sẻ.
Mastroianni gọi nghịch lý vùng beta là một trong những "ý tưởng bị đánh giá thấp trong tâm lý học", không hẳn vì nó có vô số nghiên cứu chứng minh, mà bởi nó diễn đạt một cách tinh tế những hoàn cảnh mà ai trong chúng ta cũng từng trải qua. Những nghịch lý như vùng beta, cùng nhiều khái niệm tương tự trong tâm lý học, có thể xem như những câu chuyện ngụ ngôn thời hiện đại, những bài học ẩn chứa thông điệp sâu sắc. "Để áp dụng chúng, con người cần có một mức độ khôn ngoan nhất định," ông nói.
Dĩ nhiên, tất cả điều này không có nghĩa rằng ta nên ngay lập tức rời bỏ công việc hay chấm dứt một mối quan hệ chỉ vì xuất hiện một dấu hiệu bất ổn. Nếu thế, chẳng ai có thể duy trì công việc hay các mối quan hệ lâu dài. Không phải mọi phiền toái nhỏ nhặt đều tích tụ thành tổn hại lớn về sau – nhưng có những thứ có thể.
Vùng beta của mỗi người sẽ khác nhau. Nghịch lý này không đưa ra một ngưỡng cụ thể cho hành động, nhưng nó nhắc nhở ta hãy chú ý đến những khía cạnh trong cuộc sống mà ta vẫn đang chịu đựng – chỉ vì chúng "không quá tệ".
Nguồn: Why small annoyances can harm us more than big disruptions | Psyche.co
Theo tamlyhoctoipham.com