Làm sao để trở nên mạnh mẽ trước các cảm xúc theo chủ nghĩa khắc kỷ

Lucius Annaeus Seneca là nhà hiền triết, và cũng là người giàu nhất Đế chế La Mã, một phần nhờ vào sự nhạy bén thương mại, một phần nhờ làm gia sư cho vị hoàng đế Nero. Cơ nghiệp của chàng lên đến ba trăm triệu denarii (để cảm nhận về giá trị này, ta biết cũng trong khoảng thời gian này, Judas đã nhận 30 denarii, tương đương với một tháng lương, để phản bội chúa Jesus).

...

Khi bạn trở nên giàu có, nỗi đau đánh mất cơ nghiệp sẽ to lớn hơn cảm xúc được lợi từ việc có thêm của cải, vì thế bạn bắt đầu sống trong cảm giác bị đe dọa triền miên. Người giàu trở nên mắc kẹt trong đống của cải đang kiểm soát họ, làm họ không thể yên giấc hàng đêm, làm tăng nồng độ hoóc-môn căng thẳng, làm giảm khiếu hài hước, thậm chí có thể làm mọc lông trên sống mũi và những căn bệnh tương tự. Seneca hiểu rằng giàu có làm ta lo sợ về việc mất của, vì thế có tác dụng như sự trừng phạt khi ta phụ thuộc vào của cải. Mọi lợi lộc, không có thiệt hại. Còn hơn thế nữa: sự phụ thuộc vào hoàn cảnh, hay nói đúng hơn, sự phụ thuộc vào các cảm xúc phát sinh từ hoàn cảnh, sẽ dẫn đến một hình thức nô lệ.

Người cổ đại ắt phải quen thuộc với tính phi đối xứng giữa ảnh hưởng của cái tốt và cái xấu, lợi ích và thiệt hại – tôi tìm thấy một nhận định từ trước đó trong tác phẩm của Livy: “Người ta cảm nhận điều tốt không mãnh liệt bằng điều xấu” (segnius homines bona quam mala sentiunt), ông viết trước Seneca một nửa thế hệ. Người cổ đại – chủ yếu là nhờ vào Seneca – đã đi trước các nhà tâm lý học hiện đại và các nhà lý thuyết quyết định kiểu Triffat, những người xây dựng các lý thuyết xung quanh khái niệm “ghét rủi ro” (hay thiệt hại), người cổ đại vẫn sâu sắc hơn, thực tiễn hơn, và vượt lên trên những liệu pháp tầm thường.

Tôi sẽ trình bày lại theo thời hiện đại. Hãy xem thử một tình huống trong đó bạn có nhiều thứ để mất và không có gì nhiều để kiếm chác. Nếu việc có thêm một lượng tài sản nhất định, ví dụ như một nghìn đồng shekel xứ Phoenicia, sẽ không mang lại nhiều lợi ích cho bạn, nhưng bạn lại cảm thấy thiệt hại to lớn khi mất đi số tiền tương đương, khi đó bạn sẽ có tình trạng phi đối xứng. Và tình trạng phi đối xứng này không tốt, bởi vì trong trường hợp này bạn là người mỏng manh.

Phương pháp thực hành để đối phó với tính mỏng manh của Seneca là trải qua các bài tập tinh thần để dứt bỏ sự chiếm hữu, vì thế khi thiệt hại phát sinh, ta sẽ không cảm thấy dằn vặt đau xót, một phương thức để giành lấy sự tự do trong nhiều hoàn cảnh. Điều này cũng tương tự như mua một hợp đồng bảo hiểm để bảo vệ trước thiệt hại. Ví dụ, Seneca thường bắt đầu các chuyến đi với gần như cùng những vật dụng mà ông sẽ có nếu bị đắm tàu, bao gồm một chiếc chăn để ngủ trên mặt đất, vì nhà trọ thời bấy giờ rất thưa thớt (dù vậy, đặt sự việc vào bối cảnh thời đó, tôi cần làm rõ rằng ông chỉ mang theo “một hay hai nô lệ”).

Để chứng tỏ điều này rõ ràng là hiện đại như thế nào, tiếp theo tôi sẽ cho thấy tôi đã áp dụng chủ nghĩa khắc kỷ này ra sao để giành lại sự kiểm soát tâm lý đối với tính ngẫu nhiên của cuộc đời. Tôi luôn ghét việc đi làm thuê và sự phụ thuộc vào ý kiến tùy hứng của người khác, nhất là khi phần lớn những gì người ta làm trong các công ty lớn đều vi phạm ý thức đạo đức của tôi. Vì thế, tôi tự làm chủ, ngoại trừ một khoảng thời gian tám năm. Nhưng trước đó, đối với công việc cuối cùng của tôi, tôi viết một lá thư từ chức ngay trước khi bắt đầu nhận nhiệm vụ, khóa nó trong một ngăn bàn, và cảm thấy tự do khi tôi làm việc ở đó. Tương tự, khi tôi còn là một nhà giao dịch, một nghề nghiệp đầy rẫy sự ngẫu nhiên, với tâm lý thiệt hại liên tục khoan sâu vào tâm hồn mình, tôi đã áp dụng bài tập tinh thần là mỗi buổi sáng đều giả định rằng điều khả dĩ tồi tệ nhất đã thật sự xảy ra – khoảng thời gian còn lại trong ngày sẽ là phần thưởng. Thật ra, phương pháp điều chỉnh tinh thần thích nghi với “điều tồi tệ nhất” có những ưu điểm còn hơn cả phép chữa bệnh, vì nó làm cho ta dám chấp nhận những rủi ro mà đối với nó, tình huống xấu nhất trở nên rõ ràng và không mơ hồ, với sự thiệt hại có hạn và biết trước. Thật khó mà giữ vững tinh thần dứt áo ra đi khi sự việc đang diễn biến tốt đẹp, nhưng đấy là lúc người ta cần đến tinh thần đó nhất. Ngoài ra, đôi khi tôi đi du lịch theo kiểu Seneca, trong những hoàn cảnh không tiện nghi (dù không như ông, tôi không được đi cùng với “một hay hai” nô lệ).

Một cuộc sống sáng suốt là biết xác định tâm lý để xóa bỏ cảm giác day dứt trước thiệt hại, mà như ta thấy, được thực hiện bằng cách dứt bỏ về mặt tinh thần mọi vật dụng vật chất để ta không cảm thấy đau lòng khi mất mát. Sự biến động của thế giới không còn tác động tiêu cực đến ta nữa.

Thuần hóa các cảm xúc

Nhìn nhận theo cách này, chủ nghĩa khắc kỷ là về việc thuần hóa cảm xúc, chứ không nhất thiết là triệt tiêu cảm xúc. Tư tưởng Khắc kỷ không phải là về việc biến con người thành thực vật. Ý tưởng của tôi về nhà hiền triết khắc kỷ thời hiện đại là người biến lo sợ thành thận trọng, biến nỗi đau thành thông tin, biến sai lầm thành khởi động, và biến ước mơ thành nhiệm vụ.

Seneca đề xướng một chương trình rèn luyện hoàn chỉnh để đối phó với cuộc đời và sử dụng cảm xúc một cách thích hợp – nhờ vào những bí quyết nho nhỏ nhưng hữu hiệu. Ví dụ, một bí quyết mà người La Mã khắc kỷ sử dụng để tách rời cơn giận dữ với hành động đúng đắn và tránh gây ra những thiệt hại mà mình sẽ hối tiếc về sau, là chờ ít nhất một ngày trước khi đánh một người hầu có hành vi phạm lỗi. Con người hiện đại chúng ta có thể không thấy điều này đặc biệt hợp lý, nhưng chỉ cần so sánh nó với hành động đâm vào mắt một nô lệ trong cơn giận dữ không thể kiểm soát của chính hoàng đế Hadrian sâu sắc thâm trầm. Khi cơn giận dữ của Hadrian nguôi đi và ông cảm thấy ngập tràn ân hận, thì thiệt hại đã không thể cứu vãn nữa rồi.

Seneca cũng mang đến cho ta cả một danh mục hành động xã hội: đầu tư vào những hành động đúng đắn. Mọi vật có thể bị lấy mất và rời xa ta, nhưng hành động đúng đắn và hành vi đạo đức sẽ còn ở lại. 

Làm thế nào trở thành bậc thầy

Seneca nói của cải vật chất là nô lệ của người khôn ngoan và là ông chủ của kẻ ngốc. Qua đó ông phá vỡ một chút thói quen nổi tiếng của người khắc kỷ: ông giữ lại lợi lộc. Theo tôi, nếu những người khắc kỷ trước đây xác nhận họ ưa thích đói nghèo hơn so với giàu có, ta cần nghi ngờ thái độ của họ, bởi vì đó có thể chỉ là lời nói. Vì hầu hết đều nghèo, họ có thể bộc lộ sự phù hợp giữa lời nói và hoàn cảnh (ta sẽ thấy qua câu chuyện của Thales xứ Miletus khái niệm về chùm nho xanh – trò chơi nhận thức để làm cho bạn tin rằng chùm nho mà bạn không với tới là chùm nho xanh). Seneca là con người hành động, và ta không thể bỏ qua sự kiện là ông duy trì sự giàu có của mình. Điều quan trọng là ông thể hiện sự ưa thích giàu có hơn đói nghèo mà không bị hại vì giàu.

Seneca thậm chí còn phác thảo chiến lược của chàng trong De beneficiis, công khai kêu gọi điều đó trong một bản phân tích chi phí-lợi ích thông qua sử dụng từ “ghi sổ” (bookkeeping): “Việc ghi sổ các khoản lợi ích rất đơn giản: nó đều là các khoản chi tiêu; nếu người ta trả lại, đó là một khoản lợi rõ ràng; nếu người ta không hoàn trả, nó không mất đi, tôi ban tặng nó.” Ghi sổ rất đạo đức, nhưng đúng là ghi sổ.

Vì thế ông chơi chiêu này với số mệnh: giữ lại cái tốt và vứt bỏ cái xấu; cắt giảm thiệt hại và giữ lại lợi ích, một cách vị kỷ, nghĩa là, bỏ đi sự thiệt hại từ số phận và giữ lại lợi ích một cách phi triết lý. Phân tích chi phí-lợi ích này không hoàn toàn là chủ nghĩa khắc kỷ theo cách thức mà người ta thường hiểu về ý nghĩa của chủ nghĩa khắc kỷ (những người nghiên cứu chủ nghĩa Khắc kỷ dường như muốn Seneca và những người khắc kỷ khác suy nghĩ giống như những người nghiên cứu chủ nghĩa khắc kỷ). Ở đây có tình trạng phi đối xứng giữa lợi ích và thiệt hại.

Đó là khả năng cải thiện nghịch cảnh dưới dạng thuần khiết nhất.*

Trích từ cuốn sách tội phạm học Khả Năng Cải Thiện Nghịch Cảnh- tác giả Nassim Nicholas Taleb

Theo tamlyhoctoipham.com